Klimaatrisico's voor het Nederlandse erfgoed

Nederland is rijk aan cultureel erfgoed. Er zijn veel oude gebouwen en bijzondere objecten die ons iets vertellen over vroeger. Maar klimaatverandering vormt een risico voor dit erfgoed: doordat het weer extremer wordt, kan erfgoed sneller slijten of beschadigen. Hoe kwetsbaar ons erfgoed precies is voor de effecten van klimaatverandering is nog niet duidelijk. Deze landelijke quickscan geeft hiervan een eerste indicatie.

Nederland herbergt een rijk cultureel erfgoed dat de geschiedenis en identiteit van het land weerspiegelt. De erfgoedsector is breed en bevat allerlei soorten erfgoed. Van de bekende rijksmonumenten en UNESCO-werelderfgoedgebieden tot historische boskernen en beschermde stads- en dorpsgezichten. Het behoud van dit erfgoed is van nationaal belang. Binnen Nederland wordt deze taak op nationale schaal door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) uitgevoerd. De RCE implementeert beleid, geeft advies en bevordert kennisontwikkeling. Samen met verschillende partijen draagt zij de verantwoordelijkheid voor het behoud van het Nederlands erfgoed. Daarnaast houdt ze zich ook bezig met hoe erfgoed een rol kan spelen bij de grote opgaven in onze leefomgeving.

Klimaatverandering vormt een ernstig risico voor cultureel erfgoed. Veranderingen in temperatuur, neerslag en de stijging van de zeespiegel bedreigen musea, collecties, monumenten en archeologische vindplaatsen. Extreme weersomstandigheden, zoals overstromingen, stormen en hittegolven, veroorzaken versnelde slijtage en structurele schade aan kwetsbare erfgoedobjecten. Verder kunnen veranderingen in vochtigheid en zoutgehalte ondergrondse archeologische voorwerpen of sporen aantasten. Door klimaatverandering zullen dit soort veranderingen vaker plaatsvinden. Dat vergroot het risico op schade aan erfgoed. Als we ons waardevolle verleden willen behouden en ook toekomstige generaties de kans willen geven het te ervaren en te waarderen, dan zijn er dringende maatregelen nodig. Denk aan adaptatiestrategieën, monitoring en internationale samenwerking.

Deze landelijke quickscan kunnen eigenaren, overheden en onderzoeksbureaus gebruiken om een eerste indruk te krijgen van de klimaatrisico's voor cultureel erfgoed. Het RCE heeft deze quickscan laten uitvoeren door stichting CAS (Climate Adaptation Services). De quickscan geeft een eerste landelijke indicatie van de effecten van klimaatverandering. Wil je ook echt de gevolgen voor het erfgoed in beeld brengen en bepalen welke maatregelen er nodig zijn? Dan is het nodig om naast deze quickscan specifiekere lokale informatie te verzamelen.

De methode die gebruikt wordt voor de quickscan volgt de methode uit het  Framework for Climate Adaptive Buildings . Deze methode is een standaard aanpak die op basis van open data uit de  Klimaateffectatlas  een inschatting maakt van het klimaatrisico voor gebouwen. Een belangrijke opmerking hierbij is dat de methode oorspronkelijk is ontwikkeld voor gebouwen. Hierdoor tonen grote gebieden, zoals de Hollandse Waterlinies, vaak een overschatting van het risico.

De methode volgt in de analyse de vier klimaatthema's  droogte ,  wateroverlast ,  overstroming  en  hitte . Deze komen overeen met de thema's in het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA). Voor elk thema is een omgevingsscore opgesteld op basis van een selectie van kaartlagen. Deze kaartlagen zijn ontwikkeld op basis van de  KNMI'14-klimaatscenario's . Deze scenario’s geven aan hoe het klimaat in Nederland kan veranderen op basis van de wereldwijde temperatuurstijging. De G-scenario's suggereren een wereldwijde temperatuurstijging van 1°C tussen nu en 2050, terwijl de W-scenario's uitgaan van 2°C. Daarnaast laten de GH- en WH-scenario’s een grote verandering zien in luchtstromingspatronen, terwijl de GL- en WL-scenario’s uitgaan van weinig veranderingen daarin. Meer uitleg hierover vind je in het antwoord op de vraag: "Hoe sterk verandert het klimaat volgens de Klimaateffectatlas?" in de  FAQ’s van de Klimaateffectatlas .

Als je regionale of lokale gegevens tot je beschikking hebt, is het aan te raden om die ook te gebruiken. Denk aan een regionale of lokale atlas, of andere beschikbare (kaart)informatie. Als een regionale kaart gedetailleerder is dan deze nationale kaart, is het beter om die te gebruiken. Zo’n kaart kan bijvoorbeeld extra modelanalyses voor wateroverlast met verschillende regenbuien bevatten, naast de standaard aanpak.

In heel Nederland komt wateroverlast, soms door zware buien in combinatie met onweer, hagel en windstoten. Wateroverlast kan schade veroorzaken aan gebouwen of ander erfgoed. Ook kunnen kelders onderlopen of vochtig worden waardoor er schimmel ontstaat. Daarnaast kan wateroverlast houtrot veroorzaken of leiden tot uitval van belangrijke elektriciteitsvoorzieningen. Er worden twee typen wateroverlast onderscheiden:

•  Wateroverlast door extreme neerslag : Piekbuien en slechte afwatering, vooral in verharde gebieden, kunnen leiden tot verstopping en schade aan historisch erfgoed, zoals ondergelopen kelders en souterrains.
•  Grondwateroverlast : Langdurige regenval verhoogt de grondwaterstand, wat schimmels, houtrot en schade aan historisch groen en archeologische vindplaatsen kan veroorzaken.

Ongeveer een kwart van Nederland ligt onder zeeniveau en is daardoor gevoelig voor overstromingen. Overstromingen in een gebied kunnen tot forse schades leiden. Niet alleen aan historische gebouwen, maar ook aan beschermde natuur en archeologische objecten. Hoe ernstig de gevolgen van een overstroming kunnen zijn, hangt af van verschillende factoren. Denk aan de diepte van het water, de snelheid waarmee het gebied onderloopt en de duur van de overstroming. Er worden twee typen overstromignsdata in de analyse meegenomen:

•  Overstromingsdiepte : De overstromingsdieptekaarten geven aan hoe diep een gebied kan overstromen.
•  Plaatsgebonden overstromingskans : De plaatsgebonden overstromingskansenkaarten geven aan hoe groot de kans is dat een gebied overstroomt.

Droogte heeft veel verschillende effecten. Als het lange tijd droog is, vergroot dat het risico op natuurbranden. Ook kan droogte leiden tot bodemdaling, vooral als er veen of klei in de bodem zit. Als de bodem daalt, gebeurt dat niet overal even snel. Dat komt doordat de bodem varieert in textuur, structuur, watergehalte en belasting. Deze ongelijkmatige bodemdaling heet ook wel verschilzetting, en kan bij gebouwen die zijn gebouwd op een ondiepe fundering leiden tot scheurvorming. Ook gebouwen die gebouwd zijn op houten paalfunderingen zijn kwetsbaar voor schade als gevolg van droogte. Dat heeft vooral te maken met paalrot. De palen zijn ooit aangelegd onder de grondwaterstand. Maar als het grondwater lange tijd laag staat, komt er zuurstof bij de houten palen waardoor ze kunnen gaan rotten. Natuurbranden, verschilzetting en paalrot kunnen leiden tot schade aan historische gebouwen, funderingen en groenvoorzieningen. In de analyse wordt gekeken naar de volgende onderwerpen onder het thema droogte:

•  Funderingsproblematiek:  Dit klimaatrisico toont de risico's op paalrot en ongelijkmatige verzakking (verschilzetting).
•  Natuurbrand : Deze gevoeligheidskaart toont per gebied wat de kans is op het ontstaan van een natuurbrand.

Als gevolg van klimaatverandering stijgt de temperatuur en worden zomers warmer. Periodes van extreme hitte komen al vaker voor, en in de toekomst zal hitte een groter probleem worden. Stedelijke gebieden warmen tijdens periodes van hitte meer op dan landelijke omgevingen vanwege het hitte-eilandeffect. Door hitte wordt het belangrijker om te koelen. Ook in, op of bij cultureel erfgoed. Afhankelijk van het ontwerp van een gebouw kunnen hoge buitentemperaturen leiden tot hittestress bij de gebruikers of bewoners van het gebouw. Vaak gebeurt koelen met behulp van airconditioning. Maar dat kost veel energie en het vergroot de uitstoot van CO2. Bovendien is het op cultureel erfgoed niet altijd mogelijk om airconditioning te plaatsen. In de analyse wordt gekeken naar het volgende klimaatrisico:

•  Hittestress door warme nachten : De kaart toont gebieden waar tijdens warme periodes de nachttemperaturen hoog blijven.

Hieronder vind je de resultaten van de quickscan per klimaatthema: hitte, wateroverlast, overstroming en droogte.

Standaard verschijnt in de kaartviewer de kaart met gemeentelijke en provinciale monumenten, maar je kunt ook andere kaarten bekijken. Het zijn meerdere kaartlagen waarin je diverse typen erfgoed en verschillende risico’s van klimaatverandering kunt bekijken. Dit zijn de typen erfgoed die je in de kaarten vindt:

• Gemeentelijke en provinciale monumenten
• Monumentale bomen
• Rijksmonumenten
• Archeologische monumenten
• Rijksbeschermde groenaanleggen
• Musea en Archieven

Daarnaast is het mogelijk om enkele erfgoedgebieden op de kaart weer te geven. Dit zijn grotere gebieden die niet in de analyse zijn opgenomen, maar die je zelf kunt vergelijken met de klimaatkaarten.

• UNESCO werelderfgoed
• Historische boskernen
• Stads- en dorpsgezichten

Je kunt één of meerdere kaarten aanzetten in het kaartlagenmenu naast de kaart. Je zet een kaart weer uit door het vinkje voor de kaart weg te klikken.

In de legenda van sommige kaarten staat ook de categorie ‘Geen’. Deze categorie kan gebieden aanduiden waar geen data voorkomt. Deze categorie komt bijvoorbeeld voor op kaarten die alleen voor stedelijk gebied ontwikkeld zijn, of als er objecten tussen staan die geen risico lopen. In het  Framework for Climate Adaptive Buildings  vind je per kaart een beschrijving van de categorie ‘Geen’.

Naast de kaarten met resultaten vind je hier ook de klimaatkaarten die de basis vormen voor de quickscan. Deze kaarten staan in het kaartmenu onder 'Klimaatkaarten'. Je moet dan even op het pijltje voor ‘Klimaatkaarten’ klikken om de kaarten te zien.

De kaarten onder het kopje 'Klimaatkaarten' komen uit de  Klimaateffectatlas . Al deze kaarten zijn gebaseerd op openbare landelijke gegevens. De resultaten die op de kaart worden weergegeven, komen uit een eerste analyse (quickscan). Dat betekent dat de resultaten op lokaal niveau alleen een eerste indruk geven. Wil je de gevolgen voor het erfgoed nauwkeurig in beeld brengen? Dan is het belangrijk om de resultaten uit deze quickscan verder uit te werken met behulp van lokale gegevens.