Τζιά - Λαϊκές Εθιμικές Τελετουργίες
Λαογραφικός Μουσικοχορευτικός Όμιλος Γλυφάδας «Χοροστάσι»
1. Εισαγωγή
Οι κλιματολογικές συνθήκες της Κέας διέφεραν ριζικά από εκείνες των ιστορικών χρόνων. Η αφθονία πηγών νερού είχαν μετατρέψει το νησί σε τόπο οργιώδους βλάστησης με πολύ δροσερό και υγρό κλίμα. Χαρακτηριστικό είναι πως η πρώτη ονομασία που φέρεται να είχε η Κέα ήταν «Υδρούσα». Οι Νύμφες, που στη μυθολογία ήταν νεράιδες, ενσαρκώνοντας το «υγρό στοιχείο», ζούσαν τότε κοντά στις πολυάριθμες πηγές, μέσα στα δάση…». Το καλύτερο νερό λέγεται ότι αναβρύζει στη βρύση του Κουρέντη.
Βρύση του Κουρέντη (πηγή: φωτ. αρχείο Ιωάννη Σέρβου)
Το πανηγύρι στο νησί, ως παραδοσιακή εθιμική τελετουργία, συνδέεται αναπόδραστα με το θρησκευτικό στοιχείο από τη μία ως απαιτούμενη προϋπόθεση για την επιδιωκόμενη ευλογία και καλοτυχία, και από την άλλη ως ευχαριστία και ως υποχρέωση, καθήκον, απόδοση οφειλόμενης τιμής στο Θείο. Επειδή αποτελεί εκδήλωση της λαϊκής λατρείας στο πλαίσιο της παραδοσιακής κοινωνίας, αντικατοπτρίζει τα ήθη της κοινότητας. Η τήρηση των εθίμων είναι και εδώ επιτακτική, αφού η τυχόν παραμέλησή τους αποφέρει την κοινωνική αποδοκιμασία. Το πανηγύρι ήταν οπωσδήποτε, όμως, μία αφορμή για διασκέδαση, γλέντι μέσα στην υλική και άυλη υπόσταση της κοινότητας. Αποτελούσε μια ακόμα τελετή ενσωμάτωσης των μελών αλλά και μια εκδήλωση των ιεραρχικών δομών και μια αφορμή για σφυρηλάτηση του συνδετικού ιστού των σχέσεων της παραδοσιακής κοινωνίας.
2. Το πανηγύρι στη Τζιά
Τζιώτικα πανηγύρια: «Βαρείτε βρε παιδιά ώστε να ξημερώσει!»
Μέχρι και τη δεκαετία του '80 στο πανηγύρι συμμετείχε πρόθυμα σύσσωμη η τοπική κοινωνία, ακόμα κι αν προϋπόθετε περισσότερες φροντίδες, προσωπική προσφορά κούραση και, συχνά, πολύωρη και κοπιαστική διαδρομή ως την εκκλησία που γιόρταζε. Η γνωστή και σε άλλα Κυκλαδίτικα νησιά παράδοση της «υιοθεσίας» από μια οικογένεια μιας εκκλησίας ή μιας εικόνας ενός αγίου και της κληροδοσίας τους από γενιά σε γενιά τηρείται κι εδώ ευλαβικά. Κάθε οικογένεια που έχει «κληρονομήσει» εκκλησάκι από κάποιον πρόγονο, αναλαμβάνει τη διοργάνωση του πανηγυριού για να τιμήσει τον Άγιο του ξωκλησιού τη συγκεκριμένη μέρα. Συχνά το πανηγύρι συνδυάζεται με το οικογενειακό γλέντι, με ζυγιά οργανοπαικτών και χορό, στο πλαίσιο της ονομαστικής εορτής κάποιου μέλους.
(αριστερά )Πάσχα 1992. Τζιώτες σε υπαίθριο οικογενειακό γλεντάκι με τη συνοδεία τσαμπούνας και τουμπί . (φωτ. αρχείο Ιωάννη Σέρβου) (αριστερά) Πάσχα 1992. Χορεύει ο Νίκος Σέρβος ένας από τους σπουδαίους χορευτές του νησιού. (φωτ. αρχείο Ιωάννη Σέρβου) (δεξιά)
Ανήμερα της Παναγίας. Γλέντι στη πλατεία της χώρας μπροστά από το παλιό δημαρχείο. (πηγή: φωτ. αρχείο Ιωάννη Σέρβου)
Η μεγαλύτερη θρησκευτική πανήγυρη με αρχιερατική Θεία Λειτουργία και τη συμμετοχή όλου του νησιού είναι αυτή του Αγίου Χαράλαμπου στις 10 Φεβρουαρίου. Ο Άγιος θεωρείται προστάτης της Τζιας, καθώς έσωσε θαυματουργικά τους κατοίκους της από την επιδημία πανώλης, που είχε ξεσπάσει γύρω στο 1830. Στις μέρες μας η γιορτή του Αγίου αποτελεί την αφορμή για τη συνάντηση και το γλέντι των απανταχού ξενιτεμένων Κείων στον τόπο της ξενιτιάς, όχι όμως και στο νησί. Οι Τζιώτες τιμούν τον Άγιο, αλλά ολοήμερα, διήμερα και τριήμερα γλέντια γίνονται το καλοκαίρι με αφορμή άλλες θρησκευτικές γιορτές της Ορθοδοξίας.
«Παναγία Καστριανή Κέας» (φωτ. αρχείο Ιωάννη Σέρβου)
Στις μέρες μας η αναβίωση των πανηγυριών οφείλεται κατά πολύ στην πρωτοβουλία και τη διάθεση παλιών οργανοπαικτών, όπως το πανηγύρι της Παναγίας στη Χώρα τον Δεκαπενταύγουστο, που καθιερώθηκε χάρη στον Αντωνάκη Ζουλό.
Αφιέρωμα στον Αντώνη Ζουλό, το Τζιώτη Δεξιοτέχνη μουσικό
(αριστερά) Χορός του Συνδέσμου των Απανταχού Κείων στην Αθήνα. Στην ορχήστρα το σπουδαίο βιολί του νησιού Αντώνης Ζουλός και στο λαούτο ο επίσης σπουδαίος μουσικός Παναγιώτης Περδικάρης. Χορεύει ο Χρήστος Μορφονιός. (φωτ. αρχείο Σύνδεσμος των Απανταχού Κείων) (δεξιά) «τουμπί», το νταούλι των νησιών μας. Συνοδεύει τη τσαμπούνα και μαζί αποτελούν την πιο παλιά και αγαπητή νησιωτική ορχήστρα.
Μεγάλα πανηγύρια εξακολουθούν και σήμερα να στήνονται ανήμερα του Αγίου Πνεύματος στο Λιβάδι και στη Χώρα, τον Δεκαπενταύγουστο στη Χώρα και στα «τριήμερα της Παναγίας» στο Σπαθί. Τοπικά πανηγύρια με μεγάλη απήχηση είναι αυτό της Αγίας Μαρίνας στην ομώνυμη περιοχή και άλλα πάλι στη γιορτή των Αγίων Αναργύρων στα Ελληνικά, στο Βουρκάρι και στους Μακριούς (στις Ποίσσες), καθώς και αυτό του Αγίου Συμεών. Τα γλέντια διαρκούν δύο ή και τρεις μέρες και ο συρτός, ο «μπάλος» και η «πόλκα» πρωταρχικά ή δευτερευόντως το «βουλγάρικο» και ο καλαματιανός είναι ακόμα δημοφιλείς, όπως στα παλιά πανηγύρια.
Τζιώτικα πανηγύρια
1. 1. Τα όργανα και οι φορεσιές της Κέας στο μπαλκόνι Της Παναγίας Καστριανής. (φωτ. αρχείο Ιωάννη Σέρβου) 2. Γλεντάκι στο προαύλιο της Παναγίας της Καστριανής. Φωτογραφία Γιώργος Λιάρος. (φωτ. αρχείο Ιωάννη Σέρβου), 3. Διήμερα (τρίμερα) Της Παναγίας στο Σπαθί. Στο χορό ο Θοδωρής Σέρβος, κορυφαίος τσαμπουνιέρης και εξαιρετικός χορευτής. Τον κρατά ο Γιάννης Σέρβος, δάσκαλος, ερευνητής, τσαμπουνιέρης, άξιος συνεχιστής της μουσικοχορευτικής παράδοσης του νησιού. Χορεύουν Βουλγάρικο με την συνοδεία της τσαμπούνας του παπαΛευτέρη Δεμέναγα, το τουμπάκι του Αυγουστή Μαυρομάτη και το τραγούδι του Ανάργυρου Σέρβου. (φωτ. αρχείο Ιωάννη Σέρβου)
Καθώς η Τζιά υφίσταται μεταβολές στις κοινωνικές και οικονομικές της δομές στο πέρασμα του χρόνου, αλλάζουν και τα πανηγύρια της ως εκδηλώσεις λαϊκής λατρείας και μάλιστα αποκόπτονται οριστικά από αυτή την εθιμοτυπία φορώντας ουσιαστικά την ετικέτα ενός ακόμη «φεστιβάλ». Οι προσπάθειες αναβίωσης κάποιων από αυτά και οι αναπόφευκτες συγκρίσεις με το παρελθόν μάλλον εντείνουν τη νοσταλγία και την πικρή αίσθηση μιας όμορφης εποχής που πέρασε ανεπιστρεπτί.
Απόσπασμα από την Πτυχιακή Εργασία της Μαριλένας Πετράκη και υλικό από τον υπό έκδοση ψηφιακό δίσκο που επιμελείται ο Ιωάννης Σέρβος. Την φιλολογική επιμέλεια είχε η Άννα Κακαδιάρη.
3. Χοροί και Τραγούδια
«Εμείς εδώ δεν ήρθαμε» (του τραπεζιού)
Ο Νίκος Δεμέναγας μετά της συζύγου του, Στέλλας Δεμέναγα, φορώντας τις παραδοσιακές ενδυμασίες. Άξιοι πρεσβευτές του τζιώτικου χορευτικού ύφους, ήθους και της τζιώτικης παράδοσης. (φωτ. αρχείο Ιωάννη Σέρβου)
Εμείς εδώ δεν ήρθαμε, να φάμε και να πιούμε,
μόνο σας αγαπούσαμε κι ήρχαμε να σας δούμε.
Έλα να σε δω να γιάνω, να μην πέσω και ποθάνω.
Από βραδύς ως το πρωί, θε να ‘μαστε μαζί σας,
γιατί πολύ μας άρεσε η συναναστροφή σας .
Έλα να ‘μαστε τα δυο μας να περνούμε τον καιρό μας.
Συρτός (4/4)
Ο Συρτός υπάγεται στην κατηγορία της ομοιογενούς αλυσιδωτής φόρμας. Στο συρτό παρατηρούμε τον πρωτοχορευτή να κάνει κάποια «τσαλίμια». Συνηθίζεται ο πρωτοχορευτής να πηγαίνει από πίσω το δεύτερο και το τέταρτο βήμα, έτσι ώστε να έχει «επαφή» και με τη «ντάμα» που συνοδεύει αλλά και με όλο το χορό. Χαρακτηριστική είναι η κίνηση των χεριών του, που λειτουργούν σαν «οδηγοί». Διότι στα «καταληκτικά» του συρτού, στα μέσα βήματα, φαίνεται σαν να τραβάει τη γυναίκα προς το εσωτερικό του κύκλου και το χέρι του ακολουθεί τη μέσα κίνηση. Άλλο ένα χαρακτηριστικό που έχουν οι Τζιώτες άντρες είναι η λαβή τους, όπου τοποθετούν τα χέρια από την κάτω μεριά συνήθως (δηλαδή σαν να κοιτάνε οι παλάμες τους τον ουρανό).
Η ιδιαιτερότητα των Τζιωτών χορευτών είναι ότι έχουν σχετικά χαμηλό κέντρο βάρους, ενώ δουλεύουν πολύ με τα γόνατά τους. Κάτι παρόμοιο παρατηρούμε και στα υπόλοιπα Κυκλαδονήσια (Πάρο, Νάξο κτλ). Ο συρτός στη Τζιά είναι τετράμετρος και σπάνια, μόνο σε τσαλίμι του πρωτοχορευτή, μπορεί να γίνει δίμετρος μετά από φιγούρα του (καμάρα). Τέλος, ο συρτός αποτελείται από τέσσερα μ.μ., όπου σε κάθε μουσικό μέτρο έχουμε τρία βήματα. Σημειώνεται ότι παρατηρούνται κάποιες διαφορές ανάμεσα στο συρτό που παίζεται με βιολί και σε αυτόν που παίζεται με την τσαμπούνα, τόσο υφολογικές διαφορές (διάφορα χαρακτηριστικά) όσο και διαφορές ως προς τη χρήση του χώρου.
Στον χορό που συνοδεύεται από το βιολί έχουμε «εκλεπτυσμένες» και «συγκρατημένες» κινήσεις, ενώ αντίθετα στο συρτό που συνοδεύεται από τη τσαμπούνα έχουμε πιο έντονες. Επίσης, στα καταληκτικά κινητικά μοτίβα του συρτού που συνοδεύεται από βιολί έχουμε άρσεις και σταματήματα, ενώ στον συρτό της τσαμπούνας παρατηρούμε τριπλές εναλλαγές των δεικτών στήριξης. Το ίδιο γίνεται και στον μπάλο. Και σε αυτή την περίπτωση, όταν ο χορός συνοδεύεται από τσαμπούνα, οι κινήσεις των χορευτών είναι πιο έντονες, ενώ το αντίθετο παρατηρείται στον χορό με βιολί. Σε μεγάλα γλέντια και κυρίως σε ανοιχτούς χώρους, έχουμε ως επί το πλείστον την εκτέλεση του χορού με τη συνοδεία βιολιού και τη συμμετοχή πολλών ζευγαριών. Η χρήση της τσαμπούνας συνηθίζεται περισσότερο σε οικογενειακά γλέντια και σε κλειστούς χώρους, όπου έχουμε και συμμετοχή λιγότερων ζευγαριών, περίπου 3-4.
(4/4) Συρτός «Μαρούσα»
Σαν πας Μαρούσα για νερό, στην βρύση θα σε καρτερώ,
να σου τσακίσω το σταμνί, να πας στη μάνα σου αδειανή.
Κι αν σε ρωτήσει η μάνα σου, Μαρούσα που ‘ναι η στάμνα σου,
πες της πως παραστράτησα και το σταμνί μου ετσάκισα.
Δεν είναι παραπάτημα, μον’ είναι ανθρώπου τσάκισμα,
συρε να φέρεις τον γιατρό, γιατί μανούλα δεν μπορώ
και ως που να έρθει ο γιατρός, εμείς θα έχουμε καιρό.
(4/4) Συρτός «Κάτω στο Ροκομένο»
Κάτω στο Ροκομένο πάνω στο μαύρο δρυ, κάθεται ένα πουλάκι και γλυκοκελαηδεί.
Στο κόμπο, στη ρίζα κόβουν την ελιά, στα μάτια, στα φρύδια φιλούν την κοπελιά.
Στον Άγιο Κωνσταντίνο, σταυρό προσκύνησα, καημό μεγάλο πήρα που δε σε φίλησα.
Στο κόμπο, στη ρίζα κόβουν την ελιά, στα μάτια, στα φρύδια φιλούν την κοπελιά.
Βρε συ κι αν δε με θέλεις καλά ‘κανα και ‘γω, πηγά στο Ροκομένο κι ‘πια γλυκό νερό.
Στο κόμπο, στη ρίζα κόβουν την ελιά, στα μάτια, στα φρύδια φιλούν την κοπελιά.
(4/4) Συρτός «Στου Κουρεντιού τη βρύση»
Άσπρα ποδάρια, ποδάρια που ‘δα ‘γω, καλέ μου, στου Κουρεντιού τη βρύση. Αχ στου Κουρεντιού τη βρύση τη στάμνα να γεμίσει.
Πάει η κόρη, η κόρη για νερό, καλέ μου, τη στάμνα να γεμίσει στου
Αχ στου Κουρεντιού τη βρύση τη στάμνα να γεμίσει.
Όταν τη βλέπω, τη βλέπω να ‘ρχεται, καλέ μου, με το σταμνί στον ώμο, κλαίω και μαραζώνω
Κλαίω και μαραζώνω, με το σταμνί στον ώμο.
Λαλούν τα αηδόνια, τα αηδόνια στα κλαδιά καλέ μου, λαλούν και κελαηδάνε, για ‘σένα τραγουδάνε.
Λαλούν και κελαηδάνε, για ‘σένα τραγουδάνε.
(4/4) Συρτός «Κρεβαταριά»
Πάρε Μαριώ, πάρε Μαριώ τη ρόκα σου
κι έλα το φράχτη – φράχτη, βάσανα που ‘χει η αγάπη.
Που περπατάς ανάρια – ανάρια, σαν τη πάπια στα λιβάδια.
Κι αν σε ρωτήσει η μάνα σου,
τι το ‘κανες τ’ αδράχτι, βάσανα που ‘χει αγάπη.
Που περπατάς ανάρια – ανάρια, σαν τη πάπια στα λιβάδια.
Πες της και ‘σύ με δάκρυα,
πως σου ‘πεσε στο φράχτη, βάσανα που ‘χει αγάπη.
Που περπατάς ανάρια – ανάρια, σαν τη πάπια στα λιβάδια.
(4/4) Συρτός «Βαγγελίτσα»
Για πες μου τι σου έκανα και πήγες μακριά μου Βαγγελίτσα μου,
και πήγες μακριά μου, μικρή κουκλίτσα μου.
Και μ’ άφησες να πνίγομαι, στα μαύρα δάκρυά μου Βαγγελίτσα μου,
στα μαύρα δάκρυά μου, μικρή κουκλίτσα μου.
Κοίταξε να συμμορφωθείς, κοιτά ν αλλάξεις γνώμη Βαγγελίτσα μου,
κοιτά ν’ αλλάξεις γνώμη, μικρή κουκλίτσα μου.
Γιατί εγώ θα παντρευτώ και θα σ’ αφήσω μόνη Βαγγελίτσα μου
και θα σ’ αφήσω μόνη, μικρή κουκλίτσα μου.
Το μόνο μου παράπονο, είναι που δε σε βλέπω Βαγγελίτσα μου,
είναι που δε σε βλέπω, μικρή κουκλίτσα μου.
Και μοναχός μου απορώ, το νου μου πως τον έχω Βαγγελίτσα μου,
το νου μου πως τον έχω, μικρή κουκλίτσα μου.
Μπάλλος (4/4)
Ο Μπάλλος υπάγεται στις φόρμες που δομούνται με βάση την αρχή της ομαδοποίησης. Ο καβαλιέρος έχει άμεση επαφή με τη ντάμα του, καθώς οι λαβές πρωταγωνιστούν. Οι «φιγούρες» τους είναι χαρακτηριστικές. Πολλές «φιγούρες» τις συναντάμε και στο μπάλλο της Κύθνου, απλά σε πιο γρήγορο τέμπο. Φαίνεται η επιρροή από το γειτονικό νησί και το αντίθετο. Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει έξι βήματα που εκτελούνται σε δύο μουσικά μέτρα, τρία βήματα σε κάθε μουσικό μέτρο, τα οποία και εκτελούνται ελεύθερα. Όταν τα όργανα στο γλέντι είναι η τσαμπούνα και το τουμπί, συνηθίζεται να «γυρίζουν» τον μπάλλο σε Πόλκα.
(4/4) Μπάλλος (δίστιχα)
Στα δήμερα (τρίμερα) της Χάρης σου γιορτάζουν οι Σπαθιώτες, βοήθα Παναγία μας, απανταχού τους Τζιώτες.
Βοήθα Παναγία μας και συ Αγία Τριάδα,να ερχόμαστε στην χάρη σου ν’ ανάβουμε λαμπάδα.
Πόλκα (2/4)
Η Πόλκα δομείται πάνω στην αρχή της ομαδοποίησης. Τα διαφορετικά μέρη της συγκροτούνται με βάση τη χρήση του χώρου. Συνηθίζεται να είναι «γύρισμα» (συνέχεια) από μπάλο ˙ ωστόσο, τη συναντάμε και μόνη της κατά τη διάρκεια του γλεντιού. Πρόκειται για ένα παιχνίδισμα μεταξύ ζευγαριών, τα οποία προσπαθούν να περάσουν το ένα δίπλα στο άλλο χορεύοντας χωρίς να συγκρουστούν. Η Πόλκα σαν χορός έχει τις ρίζες της στην Ευρώπη. Γι’ αυτό, οι κάτοικοι της Κέας της «ανώτερης» τάξης συνήθιζαν να χορεύουν την Ευρωπαϊκή Πόλκα.
Αντίθετα, οι «τσούλαφοι-ξωτάρηδες» την διαφοροποίησαν, προσαρμόζοντάς την στα δικά τους υφολογικά χορευτικά δεδομένα. Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει έξι βήματα που εκτελούνται σε δύο μουσικά μέτρα, τρία βήματα σε κάθε μ.μ., τα οποία και εκτελούνται τρία μπροστά και τρία πίσω, έτσι ώστε το ζευγάρι να απωθεί μπρος ή πίσω ο ένας τον άλλο και ταυτόχρονα να κινούνται αριστερόστροφα. Προς το τέλος ή ακόμη και ενδιάμεσα στα γλέντια (κάτι σαν διάλειμμα), οι γηραιότεροι συνηθίζεται να χορεύουν ευρωπαϊκούς χορούς, όπως Τανγκό, Βαλς και Φοξ-αγγλέ.
(2/4) Πόλκα (δίστιχα)
Πόλκα τα ‘χεις τα μαλλιά θα στα κάνω κατσαρά,
ρίπα ρίπα ρίπαρα, ρίπα ρίπα ρίπαρα.
Πόλκα το ‘χεις το μαλλί για να σ' αγαπώ πολύ,
άστα ν’ ανεμίζουνε, να σουρομαλλίζουνε.
Όπα όπα όπαλα, μου ‘σπασες τα κόκαλα,
Όπα όπα όπαλι, μου ‘σπασες την κεφαλή.
Τα ξανθά σου τα μαλλιά που σου δίνουν ομορφιά,
το ξανθό σου το μαλλί, πόσο τ’ αγαπώ πολύ.
