Ilisimasassarsiortut qimataat

Digitalikkut saqqummersitaq

Ilisarititsineq

Ukiut untritillit sinnerlugit Kalaallit Nunaannut ilisimasassarsiornerit soqutigineqartuaannarsimapput, qalasersuup avannarliup angunissaanut siulliorusussuseq, pinngortitap avatangiisilllu misissornissaa kiisalu Nordvestpassagep, tassa Asiamut aqqutip nassaarinissaa angorusunneqartarsimallutik. Ilisimasassarsiornermi pisimasut eqqaasassat arlaqarput, arlallit iluatsinngitsoortut ilaallu ajunaarnermik kinguneqartarsimallutik.

Ukiut 1853-miit 1934-mut Amerikarmiut, Tuluit Danskillu ilisimasassarsiortarsimaneri katillugit 19-iusut Avannaarsuani assigiinngitsutigut takussutissartaqarput, soorlu atortunik qimataannik nassaartoqartarsimavoq. Ilisimasassarsiornerup tusaamaneqarluartup John Franklinip Canadap issittortaanut 1845-mi ilisimasassarsioraluarnermini periarfeerunneqartup kingusinnerusukkut ilisimasassarsiortunik allanik qulaani taaneqartunik malitseqarpoq. Ukiut 1900-kkut aallartinnerani Kalaallit Nunaata avannarpasinnerpaartaa ilaa sanilialu Amerikap nunavittaa avannarleq suli annerusumik nunap assiliorneqarsimanngilaq. Ilisimasassarsiornerit sumiiffimmilu taakkunani najuuttarnerit naalagaaffiit piginnittuusinnaanissaannut namminersortuunermillu illersuisunissamut tunngassutteqarsimasutut taaneqarsinnaapput.

Atortut saqqummersinneqartut nassaarineqarfii arlallit, sumiiffinni politikkikkut oqaluttuarisaanerinut aamma pingaarutilimmik inissisimapput. Sumiiffiit atsersorneqarsimapput, erfalasullu ilisarnaatitut ikkunneqarsimapput, Europamiit Amerikamiillu najuussimanerit takutinniarlugit. Naak Inughuit sivisuumik Kalaallit Nunaata avannaata kitaata sineriaani najugaqartareersimagaluartut, sumiiffinnik atsersuinerni ilisimasassarsiortut najuussimanerat ersarippoq, ilisimasassarsiorlutimmi peqataasimasut aqqinut, aningaasaliisimasuminnut nunagisaminnullu atassuteqarput.

Nunarsuup avannarpasinnerpaaffiani sumiiffiit nunap assiliorneqarneri

Ukioq 1852-imi Edward Inglefield issittumut angalasimavoq, John Franklinip 1845-mi ilisimasassarsiorsimanerigalua kinguneqapilussimasoq ujartuiffigiartorlugu. Franklinip ilisimasassarsiornerani allorniusap sanimukaartup avannarpasinnersaani nunap magneteqarfiata misissornissaa kiisalu Nordvestpassagemik ujarlernissaq siunertaasimapput. Ukiuni pingasuni angalanissaq pilersaarutaasimagaluarpoq. Franklinip ilisimasassarsiornerani umiarsuii HMS Erebus aamma HMS Terror kingullermik Baffinip Kangerliumarngani 1854 aasaagaa kingullermik takuneqarsimapput.

Ukiuni tulliuttuni misissuinerit annaassiniaagaluarnerillu arlallit ingerlanneqartarsimagaluarput, Franklinili angalaqataalu nassaarineqanngisaannarsimapput. Misissuinerilli ilisimasassarsiorneruutigisiut imartanik ikerasanillu nalunaarsorneqanngitsunik avannamut 500 kilometerinik isorartutigisumut nalunaarsukkat ilaartorput. Taamaalilluni paasineqarsimavoq Amerika avannarleq Kalaallillu Nunaatalu nunavittaat imminnut atanngitsut, uppernarsineqarluni Kalaallit Nunaat qeqertaasoq Sermersualik avannarpasissuseq 82°N-llu tungaanut nunatalik. Taamatuttaaq paasineqarsimavoq qalasersuaq avannarleq nunavimmut atassuteqanngitsoq, tassaasorli issittup imartaani sikorsuit tissukaartut sumiiffianni inissisimasoq. Saniatigut paasineqarsimavoq Peary Land qeqertaasaasoq Kalaallit Nunaannut atassutilik, tamannalu Danmark-Ekspeditionimi 1906-08-mi ingerlanneqartumi aalajangiutivinneqarpoq. Taamaalillluni USA piginnittuunissamut piumasaqarsinnaajunnaarpoq, naak amerikamiup Robert Pearyp qeqertaasaq nunarsuup assinganut inississimagaluaraa.

Tuluit Nunaanniit ilisimasassarsiortut

Tuluit naalakkersuisui 1874-mi aalajangersimapput Issittumi ilisimasassarsiortoqarnissaa, pingaarnertut Issittumi imarsiornermik piginnaaneqarnerpaatut ingerlatsinertik takutinniarlugu.

British Arctic Expedition (1875-76) Ilisimasassarsiornerup siunertarisimavaa Smith Sund aqqusaarlugu Qalasersuaq avannarleq angunissaa. Taamaallaalli avannarpasissuseq  83°N, tassa Ellesmere Islandip avannaatungaa anguneqarsimavoq. Kalaallit Nunaata Ellesmere Islandillu Nunavummiittup akornanni ikerasak ullumikkut ateqarpoq Nares Strædet, Kaptajn Naresimut ilisimasassarsiornermi aqutsisumut atsiunneqarsimalluni. Ikerasammi sineriaat ilisimasassarsiornermi tassani siullermeersumik nunarsuup assinganut titartarneqarsimapput. Ilisimasaasarsiornerit Inernerisa takutissimavaat uppernarsarlugulu Kalaallit Nunaat Amerikap Avannarliup nunavittaanut atassuteqanngitsoq, Nares Strædemiilli Issittut Imartaanillu avissaaqquteqartut.

Ilisimasassarsiornermi atugassarititaasut sakkortusimapput. Ukioq ataaseq Issittumiinnerup nalaani inuit arlallit toqorarsimapput, sinneri kaatsitaasimapput sukulupuulersimallutillu. Tuluit Nunaat Qalasersuarmut avannarlermut anngunniarnermiit tunuarsimavoq, Nares Strædemullu ukiuni 59-ini tulliuttuni ilisimasassarsiortitsisimanani.

Oxford University Ellesmere Land Expedition (1934-35) Ilisimasassarsiornermi anguniarneqarsimavoq nunat nutaat misissorneqarnissaat Ellesmere Islandimullu imaatigut aqquteqarnersoq misissussallugu. Siorapalummi najugallit Inughuit, Nukagpiannguaq Inuutersuarlu ilisimasortatut ilisimasassarsiortunit atorfinitsinneqarsimapput, taakkuuppummi siornatigut sumiiffimmi ilisimasassarsiortunut qimussersaasarsimasut, piniartuusarsimasut ilisimasortaasarsimasullu. Angutit taakku nuliaat aamma angalanermi ilaasimapput. Ilisimasassarsiornermi paasisat ilagisimavaat  ikerasaap nunataata sinaanni ujaqqat qaarsullu assigiisitaartut, ilimatsaanneqarlunilu Kalaallit Nunaat Nunavullu qangarsuaq imminnut atasimagaluartut.

Qamutit atortuisa ilaat innarlerneqanngitsut British Arctic Expedition-imeersut (1875-1876). Atorneqarpasissimagunanngillat ilimagineqarlunilu ilisimasassarsiornerup ingerlanerani sanaajusimassasut. Qisummi aqerluusamik titarnerit saniatigut allassimasoqarpoq ’Polo’ ataanilu ersernerluttumik allaqqasoqarlunittaaq imatuugunarpoq ‘Marco’. Qamutit tuluit ilisimasassarsiortut ilaasa Qalasersuarmut avannarlermut 1876-imi apuunniaraluarnerminni atugaasa ilaat atsernikuusimavaat ‘Marco Polo’-mik.

Nappartat ilamerngi imminnut ungasigatik nassaarineqarsimasut. Ilusaat takissusaallu takugaanni imminnut ataqqaarsimassagaluarput. Kap Morton-imi Washington Land-imiittumi tuluit peqqumaasiveqarfikuanni nassaajupput. Ilimanarpoq British Arctic Expedition-imi (1875-1876) qimatakuusimassasut.

Una assakaasoq tuluit suliffeqarsissuanit DUNLOP-iminngaaneersuuvoq. Assakaasoq nassaarineqarmat asswqqissaavanik aappaqarsimagaluarpoq, qularnanngitsumik qamutinut amuartakkanut imaluunniit ajattartakkanut atuuffeqarsimasinnaapput, Oxford University Ellesmere Land Expedition-iminngaanneersuupput (1934-1935).

Qillertuusat British Arctic Expedition-imeersut (1875-1876) qimanneqarsimasut qaarsimapput, ilimanarpoq nannut kiillugit piliarisimagaat. Nannup kukiffaasa inikui singarnerillu allat qillertuusap qaavani naqqanilu ersipput, itinerusumilli putusaqarsimanngillat ilimanarluni alapernaasiinnarsimassasut.

Attatit qisuminermik sanaat, British Arctic Expedition-imit (1875-1876) qimatat, ilimanarlunilu ilisimasassarsiortut ilaasa atisaanni atasimassagaluartut. Attatit saavini tunuinilu ersipput uumasut kigutaasa inikui, nalunanngitsumik kimmarneqartarsimagaluartut.

Qulleq kanngussammik sanaaq, British Arctic Expedition-imi (1875) inuttanit atugaasimasoq. Qulleq aamma ilimagineqarsinnaavoq qaammaqqutitut kiassaatitullu ukiumi taartumi nillertumilu atorneqartarsimanissaa.

Amerikamiit ilisimasassarsiortut 

Ukiut 1800-kut 1900-kullu aallartisimalernerini Amerikkarmiut ilisimasassarsiortut 14-it Avannaarsuanut sumiiffinnut assigiinngitsunut angalatinneqarsimapput. Kalaallit Nunaannut angalanerit pingaarnerit marluk taaneqarsinnaasut ukuupput:

The United States North Polar Expedition (1871-73) Ilisimasassarsiornermi siunertaasimavoq Qalasersuup avannarliup angunissaa. Umiarsuaq pujortulik USS Polaris angallatigineqarsimavoq, Brooklynimiit 1871-imi aallarsimalluni Qimusseriarsuarlu aqqusaarsimallugu.

USS Polarisip Ilisimasassarsiornermi allorniusaq sanimukaartoq 82°N angusimavaa, taamanikkullu avannarpasinnerpaatut rekortiliisimalluni. Ukiinissamut kisartoreeriarlutik ilisimasassarsiorneq qimussinik nanginneqartussaasimagaluarpoq, ilisimasassarsiornermili aqutsisoq Charles F. Hall toqusimavoq, ilisimasassarsiortullu utertariaqarsimapput. Smith Sundimi, sermip iigartartup Humboldtip kitaa-tungaani umiarsuaq ikkarlissimavoq ingerlariaqqissinnaajunnaarluni. Inuttat umiarsuaq qimassimavaat, sikutarsuullu qaavani qaammatini arfinilinni tissukarsimallutik annaanneqarnissami tungaanut.

North Greenland Expedition (1893-95) Ilisimasassarsiornermi siunertaasimavoq avannaata kangiani nunaviup sineriaata qeqertartaasalu nunap assiliornissaat taamatuttaaq Qalasersuup avannarliup angunissaa. Sermersuup Kalaallillu Nunaata avannarpasinnersaata misissornissaa aamma anguniagaasimavoq. Robert Peary ukiut marluk sioqqullugit assingusumik angalareersimalluni ilisimasassarsiornermik uani aqutsisuusimavoq. Kalaallit Nunaata sermersuaatigut qimusserlutik angalasimapput. Qaammatit aappaa avillugu angalareerlutik angalaqatigiit qerussorsimallutik, inngiasunnermillu illussimallutik qasulluinnarlutillu utersimapput. Pilersaarummi 800 kilometerinik angalanissap sisamarerterutaa angoreerlugu Peary tunniutiinnartariaqarsimavoq. Ukiup tulliani misileeqqittoqarsimavoq, Independence Fjordeli sinerlugu avannamut angalaneq periarfissaasimanngilaq, qasulluinnarneq utimullu nerisassaqannginneq peqqutaallutik.

Qimuttut qamutaasa ilamerngi, saanermik tuugaanillu sanaat.Taakku takussutissaapput qangarsuaaniilli naggueqatigiit Inuit qamusiornerminni atortorinnaarisarsimagaat. Saarngit tuugaamerngillu qamutit immikkoortortakkaartuinut najummisuusarput qamutillu qajannaatsuunissaanut pingaaruteqarsimallutik. Uku amiakkut Crocker Land Expedition-iminngaaneersuupput (1913-1917).

Qisuk uani saqqummersitaq ilisimasassarsiornermi (1871-1873) United States North Polar Expedition-imeersuuvoq. Umiarsuarmi USS Polaris-imi aquttuusimasup Hubbard C.Chester kigartorlugu allattuiffigisimasaa, taannalu qisuk ilisimasassarsiortut killiffimminnut nalunaarsuivittut atorsimavaat.

Isarussat illunnaveeqqutit ilamerngi, ilisimasassarsiortut (1871-1872) ukiivigisimasaanni Thank God Harbourimi nassaarineqarsimasut. Aputip seqerngup saqqarneranit inngianarluinnarsinnaaneranut illersorniarlutik illunnaveeqqutinik nassataqartarnissaq pingaaruteqarsimavoq.

Qullersuaq orsertagaq qaammartitsilluarsinnaasoq ilisimasassarsiornermi Crocker Land Expedition-imi (1913-1917) atorneqarsimasoq. Orsuusivia naparutaalu nassaarineqarsimapput atortuisali sinneri naamik. Qullersuaq taamaattoq sakkortooq avannaarsuani ukiinissamut atussallugu piukkunnartuusimavoq.

Pearyp ilisimasassarsiorneri 

Robert Peary (in. 1856 - toq. 1920) tassaasimavoq amerikamiu ilisimasassarsiortartoq, Kalaallit Nunaata avannarpasinnersaani  Ellesmere Islandimilu ilisimasassarsiornernik arfineq marluusuni aqutsisuusimasoq. Pearyp siullersaalluni Qalasersuup Avannarliup angunissaa sulissutigiuarsimavaa.

Peary Issittumi ilisimasassarsiortartuni allamiuni siullersat ilaanniilluni Inughuit qanimut suleqatigisarsimavai. Avanersuarmi piniartut ilisimannittutut qimussersatullu suleqatigisarsimavai, ilisimasassarsiornernilu taakkunani issittumi atisalioriaatsimut, piniariaatsimik issittumilu inuuniarnermi periutsinik Inughuit ilimasaqarluinnarnerat pinngitsoorneqarsinnaasimanngilaq.

Ukioq 1909-mi Peary arlaleriarluni misiliisareersimalluni kiisami Qalasersuaq avannarleq angusimavaa. Qimussernermini Inughuit piniartut arlallit ikiortigisimavai. Ilaatigut Otaq Qujaukitsoq, Inughuit 39-t akornanni utoqqaanersaalluni peqataasimasoq. Qalasersuarmut avannarlermut annguteqataasimapput Peary, Henson, Otaq qatanngutaalu Iggiannguaq kiisalu Seeglo Ooquah (kingulliit tamarmik 20-t missaanni ukiullit).  Pearyp ilisimasassarsiornerisa tusaamaneqarnersaat ilaat tassaapput North Greenland Expedition 1893-95 aamma ujaqqanik avataarsuaneersunik (meteorinik) ilisimasassarsiornerit 1896 aamma 1897-imi. Angalanerni taakkunani Peary meteoritsinik angisoorsuarnik arlalinnik Savissivimmi Innaanganerup eqqaaniittumi katersisimavoq New Yorkimilu katersugaasivissuarmut – American Museum of Natural History-mut tunisimallugit. Sumiiffik meteoritseqarfik Inughuit kinguaariinni arlallinni ilisimasaqarfigisimavaat, savimernillu sakkussaminni piniutiminnilu atortarsimallugit.

Kakujak / kaporniut Inuit issittormiut aalisagarniutitut atortagaat, North Greenland Expeditionip (1891-1892) sumiiffimmi Red Cliff House-imi qimassimasaat. Aavi (nuui) tuttup nassuinik sanaajupput, aalisakkallu angissutsit assigiinngitsut pisarineqarsinnaasarlutik.

Tuukkap atortuisa ilai, tuukkat Inuit issittormiut sakkutoqaannut ilaapput. Uani takuneqarsinnaapput saviffik ipuligarlu / igimaq. Ipuligaagaluaq ajaganngorlugu sanaqqinneqarsimavoq. Saqqut tassaavoq allunaaq tuukkap igimamut ikkusimanerani sukarut – saggutaq. Taakku North Greenland Expedition-imi (1893-1895) qimanneqarsimapput.

Nivaattap ilaa, Peary Arctic Club Expedition-imeersoq (1905-1906). Nivaatartaa ipualu ilisarnaateqarput ”U.S.”-mik naqitamik, tassaavorlu amerikkarmiut naalakkersuisuisa piginnittuunerannut takussutissaq. Nivaataq Piulersuup qalasersuarmut avannarlermut anngunniaraluarnermini nassataasa ilaagivaat.

Robert Pearyp (Piulersuup) panaa, Peary Arctic Expedition-imeersoq (1905-1906). Piulersuup panaata nuuata tungaa tinumanersaqarpoq, oqimaanneruneranullu peqqutaagunarluni panariarnermi sakkortuumik panariakkat eqqornissaa, ilimagineqarsinnaavoq apummut sermimullu manngertumut atorneqartarsimassasoq.

Qalasersuaq avannarlermut anngunniaraluarnerit ukiut 23-t ingerlareersullu Piulersuup apriili 1909-mi tikikkusutani anguaa. Qalasersuaq avannarlermut tikiuteqatai Sigdluk, Oodaaq, Iggiannguaq, Ukujaaq kiisalu Matthew Henson nikorfasut assimi takuneqarsinnaapput.

Danskit ilisimasassarsiortut

Den Danske Litterære Grønlands Ekspedition (1902-04) Ilisimasassarsiornerup siunertarisimavaa Qimusseriarsuup qimussimik angallavittut atuutilerneratigut Nunatta Kitaata Avanersuullu inoqarfiisa imminnut attaveeqatigiillualernissaat. Anguniakkatulli pingaarnersaasimagunartoq tassaasimavoq Inughuit pillugit ilisimasassanik katersinissaq aammalu Kalaallit Nunaata kunngeqarfiup Danmarkip ataani ataasiusutut inissisimanissaata anguniarnissaa. Ludvig Mylius-Erichsen, Knud Rasmussen, Harald Moltke aamma Alfred Berthelsen Avanersuarmiut naapitami ileqquineq, oqaluttuatoqaannik kiisalu peqqissusaannik nalunaarsuisimapput, Avanersuarmi inuuneq pingaarnertut ukkataralugu.

2. Thuleekspeditionen (1916-18) Ilisimasassarsiornermi siunertaasimavoq Independence Fjordip  Nordenskiöld Fjordillu akornanni nunap ilusaanik geologiimullu tunngatillugu misissuinissaq, kiisalu Qimusseriarsuup nunap assinganut titartarnissaa. Taamatuttaaq Kalaallit Nunaata avannaata sineriaa kangerluillu titartarneqarsimanngitsut misissornissaat. Ilisimasassarsiortut tassaasimapput Knud Rasmussen, Lauge Koch, Thorkild Wulff kiisalu Ajako, Najaitsordluarsuk, Inukitsoq kiisalu Hendrik Olsen Kalaallit Nunaata kitaaneersoq. Inuit qimussertuusimapput piniartuusimallutillu.

Ilisimasassarsiornermi sila piniarnermilu iluatsitsinerlunnerit unammillernarsimapput. Piniarnermi nalaani Hendrik Olsen, Warming Landip avannaa-tungaani qeqertami periarfeerussimavoq. Qeqertaq taanna ullumikkut Hendrik Ø-mik ateqarpoq. Angerlamut angalanerup nalaani Wulff pisinnaajunnaarluni toqusimavoq.

Qulleq kanngussammik sanaaq, Hendrik Ø-p avannarpiaani Dragon Point-imi nassaaq. Ilimanarpoq 2.Thule ekspedition-iminngaaniissasoq (1916-1918). Naak ilisimasassarsiortut ikumasartunik nassaraluartut qulleq angalanermi tapertaralugu qaammaqqutitut kiassaatitullu atortarsimassavaat.

Uunnaavik 2.Thule ekspedition-imeersoq (1916-1918) Hendrik Ø-mi qimanneqarsimasoq.

Jubilæumsekspedition-imi (1920-1923) Illuluarsuit eqqaanni puisip nannullu amianik sanaat nassaarineqarsimapput. Ileqqutoqaavoq aaqqatit taamaattut iloquteqartartussatut sanaajusartut. Mersorneri suli sukangallutik innarlersimanngillat putoqaratillu, taamaammat imermik pitarneqarsinnaanatik.

Assiliivik una Thorkild Wulffip 2.Thule ekspedition-imi peqataasup pigisarisimavaa. Assiliivik qangatoortuuvoq nappaqquteqarlunilu. Ilisimasassarsiornerup ingerlanerani juni 1917-imi avissaartiterneqarsimavoq: Nappaqqutaa aputisiutissatut sananeqarsimavoq, assiliiviup karsitaa Kap Benèt-lejremukaanneqarsimavoq isaasaalu peerneqarluni taamaallaallu karsitaannaa atortuminertaalu qimanneqarsimallutik. Ukua amiakkui ukiuni 70-it missaanni silamiissimapput.

Assiliissummik taassuminnga Kitaaniit Avanersuarmut assilisanik ilisimasassarsiornerup aallartinneranik assilisaqarpoq. Assilisat Wulffip nammineq assilisarai.