Peizerdiep

Tussen de Oude Stuw in het Sterrebos en De Onlanden stroomt het Peizerdiep. In opdracht van Provincie Drenthe werkt Prolander aan de inrichting van het Natuurnetwerk Nederland (NNN). De kaart laat in het groen zien welke gebieden onder het NNN vallen.

Met de realisatie van het NNN kan het Peizerdiep fungeren als natuurschakel binnen het beeksysteem, dat loopt van het Fochteloërveen tot aan De Onlanden. Ook werkt Prolander samen met Waterschap Noorderzijlvest om in het projectgebied uitvoering te geven aan de Kaderrichtlijn Water (KRW), waarmee een kwalitatief betere waterhuishouding wordt nagestreefd.

Een deel van het beekdalsysteem is al ingericht als natuur. De huidige opgave gaat over het nog niet ontwikkelde deel van het beekdal: het projectgebied. Dit loopt van de vistrap (1) tot aan de fietsbrug bij de Bommelier (5).

Voor de herinrichting van het projectgebied is er gekozen voor een gefaseerde aanpak. Hiervoor is er een schetsontwerp ontwikkeld binnen de NNN begrenzing dat is opgedeeld in 'fase 1' en 'lange termijn', zoals ook is te zien op de kaart. Dit houdt in dat er gefaseerd wordt toegewerkt naar de realisatie van het schetsontwerp voor de lange termijn, de herinrichting van het gehele beekdal van het Peizerdiep.

Over het schetsontwerp en hoe deze tot stand is gekomen, kunt u meer lezen in het hoofdstuk  schetsontwerp. 

Aardkundige en archeologische waarden

De grillige bodem van het beekdal vertelt veel over het ontstaan van geologische formaties en reliëfvormen tijdens de ijstijden. Hier kan je nog steeds elementen van terugzien in het landschap. Deze elementen worden beschouwd als aardkundige waarden. Het zijn tastbare overblijfselen van een ver verleden en daarom is belangrijk om deze waarden te behouden en versterken. Door aardkundige waarden toegankelijk en zichtbaar te houden, kunnen zij inzicht blijven geven, aan huidige én toekomstige generaties, in de natuurlijk processen die het landschap hebben gevormd.

Onderzoek heeft aangetoond dat het beekdal van het Peizerdiep rijk is aan aardkundige waarden. Er zijn vondsten gedaan die dateren uit alle perioden van het steentijdperk, vooral op de hoger gelegen delen van het keileemplateau. Op de locaties waar nu de essen zich bevinden, kunnen mogelijk archeologische vondsten gedaan worden. Deze plekken dienden vroeger al als geschikte hoge vestigingsplaatsen. Dankzij de later aangebrachte esdekken zijn deze vindplaatsen goed bewaard gebleven.

In het herinrichtingsplan voor het Peizerdiep streven we ernaar om de cultuurhistorische elementen van het gebied samen te brengen. Dit omvat niet alleen de aardkundige waarden, maar ook historische aspecten, zoals esdorpen, randveenontginning en tichelwerken, die het landschap het unieke karakter geven. Een belangrijk onderdeel van het herinrichtingsplan is dus om de verschillende landschappelijke lagen, van het steentijdperk tot de middeleeuwen, oud tot meer recent, leesbaar te houden.

Hieronder vindt u meer informatie over de transities in het gebruik van het gebied en de menselijke ingrepen die hebben plaatsgevonden om het landschap te veranderen.

Van esdorpenlandschap naar randveenontginningen

Het Drents Plateau vormt de basis voor het esdorpenlandschap. De esdorpen liggen op overgangen van hoog en droog naar laag en nat. De natte delen van het landschap bestaan uit beekdalen met graslanden, hooilanden en de beek zelf. Op de drogere delen vinden we juist essen en woeste gronden, zoals heide en velden. Historisch gezien werden woeste gronden bij de esdorpen gebruikt voor begrazing door schapen en het steken van plaggen. Later, rond de negentiende eeuw, werden deze gronden verdeeld onder boeren en omgevormd tot landbouwgrond en bosgebieden. De introductie van kunstmest droeg bij aan dit proces. Dit verdelen van gronden onder boeren staat ook wel bekend als de markeverdeling.

Al in de Late Middeleeuwen nam de druk tot ontginning van gronden toe. Dat kwam mede door de sterke bevolkingsgroei. Deze druk op ontginning resulteerde in de vorming van dochternederzettingen van esdorpen en de kolonisatie van de randveengebieden van het Drents Plateau. Hierbij ontstonden langgerekte bebouwingslinten met dwars daarop een smalle optrekkende verkaveling richting het veen. Een voorbeeld hiervan is Roderwolde. Dit dorp is in de loop der tijd verplaatst, omdat door de ontginning van het veen het maaiveld inklonk en de bewoners natte voeten kregen. Het dorp lag vroeger op de plek waar nu alleen nog de begraafplaats van het dorp te zien is. Deze ligt nu een kilometer ten noorden van het dorp.

Klei en transport

De potklei die te vinden is in de ondergrond van het beekdal, werd gebruikt voor het maken van aardewerk, stenen en dakpannen. Het Peizerdiep was destijds een belangrijke factor voor de tichelwerken maar ook voor het transport van goederen zoals zand, stenen, turf en granen. Zo laat de foto hiernaast de oude haven van Roderwolde zien in 1934. Het Peizerdiep is gedurende de negentiende eeuw gekanaliseerd om het vaarverkeer te vergemakkelijken. In de twintigste eeuw werd een nieuwe vorm van transport geïntroduceerd: de trambaan tussen Groningen en Drachten. Deze goederenspoorverbinding werd in de jaren ’80 opgeheven, maar is op meerdere plekken in het gebied nog herkenbaar.

Naoorlogse herinrichting van het Peizerdiep

Het beekdal van het Peizerdiep onderging tussen 1959 en 1967 een grootschalige herinrichting gericht op landbouwdoeleinden. Dit omvatte onder andere de kanalisatie van de beek om omliggende gebieden effectiever te ontwateren. Opmerkelijk is dat het Lieverensche Diep onveranderd bleef en zijn originele loop behield. Veel heidevelden en oude bossen werden omgezet voor agrarisch gebruik, maar enkele werden, zoals het Lieversche Noordbos, gespaard dankzij de landschapsplannen van Harry de Vroome. Deze plannen omvatten ook de aanvulling van bestaande beplantingsstructuren en de aanleg van nieuwe singelbeplanting.

Ecologische waarde van het Peizerdiep

De ecologische waarde van het Peizerdiep was zeer hoog. Dat kwam door de lokale grondwaterstromen, bijzondere bodemsoorten, het feit dat de beek af en toe overstroomde en het kleinschalig menselijk gebruik. In deze omstandigheden groeide bijvoorbeeld de plant zaagblad, die nu is uitgestorven. Door intensiever landbouwkundig gebruik is de biodiversiteit sterk afgenomen, maar in de slootkanten zijn nog diverse bijzondere plantensoorten te vinden. Daar zien we bijvoorbeeld nog noordse zegge, blaaszegge, duizendknoopfonteinkruid, adderwortel en gewone dotterbloemen. De toestroom van grondwater beïnvloedt welke plantensoorten er groeien. In het Peizerdiep zijn invloeden van mineraalrijk diep grondwater, kalkrijk water, voedselarm grondwater en grondwater afkomstig van keileem gevonden. Verschillende vogelsoorten, zoals de grasmus, graspieper en roodborsttapuit, maken gebruik van de weilanden in het gebied.

De beek is een tijd ongeschikt geweest voor de bij een beek horende planten en dieren. Deze omstandigheden worden weer verbeterd, door de waterkwaliteit te verbeteren, vistrappen te maken en de beek opnieuw te laten meanderen. Daarnaast zijn er waardevolle bosgebieden aanwezig, zoals De Kleibosch, het Lieverder Noordbos en het voormalig hakhoutbos Weehorsterbos. Hier is een interessante ondergroei te vinden van onder andere schedegeelster, bosanemoon, ruige veldbies en klaverzuring. 

Oppervlakte- en grondwater

In de jaren '60 en '70 onderging Nederland (inclusief omgeving Peizerdiep) een significante verandering in landschapsvorming. Dit kwam voornamelijk door grootschalige ruilverkavelingsprojecten, het optimaliseren van landbouwgronden en sterke verbetering van de waterafvoer. Het gevolg was ook een aanzienlijke daling van het grondwaterpeil. Doordat het watersysteem sterk gericht was op het snel afvoeren van water, leidde dit tot wateroverlast tijdens hevige buien en tot droge periodes in de zomer. Het natuurlijke vermogen van het landschap om water vast te houden, zoals een spons dat doet, werkt niet meer. Daarnaast lijkt de beek nu meer op een kanaal. De beek heeft over het algemeen een trage stroming en een laag zuurstofgehalte met weinig variatie in stroomsnelheid en waterbodems. Deze vorm heeft ook nadelen voor de ecologische waarden in het gebied. Door de piekafvoeren na hevige buien stroomt namelijk ook een deel van het waterleven weg. Daarnaast wordt de ecologische waarde van de oevers beperkt, doordat de beek niet meer overstroomt. 

Eind van de 20e eeuw groeide het besef dat water ook vastgehouden moet worden in het gebied zelf. Dit markeerde het begin van een nieuwe benadering van waterbeheer, gericht op het creëren van een veerkrachtiger en duurzamer watersysteem. Dit is een watersysteem dat beter in staat is om zowel pieken in regenval als droge periodes op te vangen. Daarom werd, nadat het gebied in 1998 werd getroffen door grootschalige wateroverlast, besloten De Onlanden aan te leggen. Dit project is sinds 2001 gaande en omvat grootschalige natuurontwikkeling en waterberging. De naam "De Onlanden" verwijst naar de vroegere staat van het gebied, dat vrijwel onbruikbaar was voor agrarische doeleinden.

Water en bodem sturend

Het principe water en bodem sturend is een belangrijke leidraad voor de herinrichting van het Peizerdiep. Dit is ook toegepast in het schetsontwerp. In het Peizerdiep is dit principe te vertalen naar het volgen van de vorm van het reliëfrijke beekdal, waarbij de beek zoveel mogelijk op de laagste plek komt te liggen en zonder aanleg van kades inundatie weer mogelijk is. Het hoofddoel van inundatie is om het water zo geleidelijk mogelijk af te voeren, waardoor de kans op overstromingen op andere plekken verkleind wordt. Een hogere grondwaterstand draagt tegelijkertijd bij aan het behoud van de veenbodem. 

Bij het implementeren van dergelijke maatregelen moet rekening worden gehouden met de waterpeilen van de beek en eventuele piekafvoeren die vanuit bovenstroomse afvoer kunnen optreden. Daarnaast is het van belang om de waterkwaliteit in zowel de hoofdbeek als in de zijstromen (Steenbergerloop, Grote Masloot) te verbeteren.

Het grondwatersysteem

Het Peizerdiep kent een interessant grondwatersysteem waar rekening mee moet worden gehouden in het ontwerp. De grondwaterstroming tussen Lieveren en Roderwolde wordt grotendeels beïnvloed door een dikke laag potklei, lokaal keileem en soms sterk lemige zandlagen in de ondergrond. Hierdoor komt regionale kwel (vanaf het Drents Plateau) maar beperkt voor. Over de potklei- en keileemlagen stroomt grondwater af naar het beekdal, wat voor jonge en soms iets oudere uitstroom van grondwater zorgt. Dit biedt geweldige potenties voor verschillende bijzondere vegetaties. Aan de andere kant betekent dit ook dat veranderingen in het peil van oppervlaktewater en grondwater vooral lokaal effect hebben en zeer beperkt doorwerken naar de omgeving.

Ontwerpend onderzoek

Ontwerpend onderzoek is een werkwijze om de mogelijkheden in het Peizerdiep te verkennen. Met deze werkwijze ontstaat een iteratief proces, waarbij ontwerpen en onderzoeken elkaar afwisselen en aanvullen. Bij deze analyses en onderzoeken worden ook gebiedspartners betrokken. Deze aanpak wordt versterkt door het verzamelen en verwerken van feedback.

Als onderdeel van dit iteratieve ontwerpproces is een schetssessie georganiseerd. Samen met gebiedspartners zijn verschillende scenario's voor het Peizerdiep besproken. Het doel van deze sessie was om te onderzoeken wat de belangrijkste keuzes zijn voor het gebied. Hoewel deze sessie theoretisch van aard was, leverde het waardevolle inzichten op. De sessie resulteerde in verschillende bouwstenen voor het eerste schetsontwerp.