Në album, film e ekspozitë

Ato të tria i përkasin gjeneratës së pasluftës apo asaj që sociologjia e njeh si gjeneratë e post-kujtesës. 

Ndonëse në fëmijërinë e tyre ishin të kursyera nga bisedat e drejtpërdrejta në familje për përjetimet para dhe gjatë luftës në Kosovë, Gresa Nuredini, Flaka Kokolli dhe Bleona Kurteshi dëshmojnë përmes punës së tyre hulumtuese e artistike, se edhe 17 vjet pas shpalljes së pavarësisë, lufta vazhdon të jetë një traumë e madhe kolektive.

Rrëfimet, imazhet dhe përvojat e viteve ‘90, ato i kanë përpunuar në struktura të ndryshme estetike. 

Gresa Nuredini, hulumtuese dhe fotografe, merr librin e saj fotografik nga rafti i një kafeneje në Prishtinë dhe, duke e shfletuar, tregon se si me këtë projekt të sajin, e lidh një dyshim i hershëm i fëmijërisë: 

Unë jam fëmija i dytë në familje. Motra ime ka qenë fëmijë i të nëntëdhjetave dhe në albumet e familjes, gjithmonë, rolin kryesor e ka pasur ajo. Edhe kur je e vogël, e ke një lakmi, ke dëshirë, pyet: ‘Pse nuk kam unë fare fotografi?’. Të shtëpisë nuk kanë ditur të më përgjigjen, por unë, me kohë, është dashur ta kuptoj vetë. Duke e bërë projektin, kam filluar të kuptoj pse unë nuk kam aq shumë fotografi.

Refleksioni dhe përgjigjja që ajo i ka gjetur “pse”-së së saj, kalojnë përtej familjes dhe përshkruajnë një momentum të shoqërive që u mbijetojnë krizave të mëdha:

Të gjithë është dashur të rikrijojnë një jetë të re pas viteve 2000. Kur ti mbetesh me kurrgjë edhe fillon prej zeros, nuk ke më kohë për fotografinë. Unë, pikërisht në atë kohë, kam qenë fëmijë i vogël. Edhe nuk ka pasur më mjaftueshëm filma, nuk ka qenë më e pranishme ideja që ta ruajmë momentin... por, tash jemi të lirë dhe ka kohë [për fotografi e për gjëra të tjera].

Mungesa e fotografive të pasluftës e ka kthyer 24-vjeçaren në arkivin fotografik të familjes në vitet ’90.

Por, ajo nuk është ndalur aty:

Më është shtuar edhe më tepër kureshtja, se nuk mund të kuptoja përse ka një kontrast, një ndryshim aq të dukshëm të këtyre fotografive familjare me ato fotografi që i kam parë në arkivat e fotografëve të huaj, ku vetëm lufta ka qenë e portretizuar - pra dhimbja e popullit.

Projekti i Gresës “Albumi 1990-1999”, përfitues i Fondacionit Kosovar për Trashëgimi Kulturore pa Kufij, “CHwB Kosova”, në kuadër të platformës “Heritage Space”, numëron 167 fotografi nga 807 fotografi të mbledhura në të gjithë Kosovën.

Krahas rezistencës aktive politike, ajo vë në pah edhe rezistencën shpirtërore të shoqërisë ndaj represionit politik, gjatë dekadës së fundit të shekullit XX në Kosovë.

Dritën e ruajtur brenda çasteve familjare e shoqërore, ajo është kujdesur ta sjellë duke u lënë vend edhe fotografive që shfaqin...

Pashmangshmërisht, rrethanat në të cilat janë bërë fotografitë, flasin për problemet politike dhe sociale të kohës.

Kështu edhe dalin në pah shtëpitë shkolla, nxënësit që shkruajnë parulla me fjalën “Liri”, manifestimet e Pajtimit të Gjaqeve, mbyllja e vendeve të punës, ikja nga lufta si refugjatë:

Kur kam marrë fotografi, edhe kur jemi ulur në tavolinë me secilin kontribuues... ka pasur fotografi, për të cilat dikush më ka thënë: ‘Ah, këtu ishim në kamp të refugjatëve në Shqipëri... këtu ishim në Tetovë... ose këtu ishim në Ulqin, kur babai na ka çuar atje, se në Kosovë nuk ka pasur punë’.

Kjo përkon edhe me synimin e Gresës për të krijuar një album të përbashkët, ku gjejnë vend narrativë të përhapur në vende të ndryshme, e jo vetëm në qytete kryesore, të cilët i dëgjon në media gjatë gjithë kohës.

Albumi është i ndarë në tre kapituj, ku vend zënë edhe fotografi nga fundi i viteve ’90 - të periudhës së luftës në Kosovë. Numri i tyre, jo rastësisht, del në disproporcion me periudhat e tjera:

Për mua pikërisht kapitulli i fundit është boshti i krejt librit, edhe pse është kapitulli me më së paku fotografi. Janë fotografi që flasin më së shumti dhe nuk ka nevojë të shihen aq shumë fotografi për ta kuptuar realitetin e ashpër të luftës.

Kurimi i këtij albumi megjithatë i mbetet besnik idesë qendrore të projektit: bashkimit, solidaritetit dhe dashurisë edhe në kohët më të vështira.

Ky album, për Gresën, është edhe një zëvendësim simbolik i atyre albumeve që janë djegur ose kanë humbur gjatë luftës:

Ne të gjithë mund të kemi një album, pavarësisht nëse në fotografi jemi ne, ose janë prindërit tanë, ose nëse nuk është dikush që ne e njohim.

Puna e Gresës i hap shteg rijetësimit të kujtimeve individuale të brezit të parë dhe përpunimit të kujtimeve prej brezit të dytë:

Mjafton që ti e sheh, sepse kur e sheh një imazh, ai imazh të çon pastaj nëpër kujtesën tënde personale... dhe mandej ndërlidhet me një kujtim tëndin ose me një kujtim që ti e ke dëgjuar.

Kur Flaka Kokolli, regjisore 26 vjeçe, dhe ekipi i saj pranuan nga Iniciativa për Histori Gojore skriptin e rrëfimit të një gruaje, bota e së cilës humb sigurinë me shpërthimin e luftës në vitin 1999, ata u gjendën përballë një boshti të fragmentuar të njohurive rreth viteve ‘98 dhe ‘99. 

Të gjithë - një gjeneratë e lindur gjatë dhe pas luftës - para se të fillonin punën për ta shndërruar atë rrëfim në një film të shkurtër të animuar, u përshkuan nga nevoja për të ditur më shumë: 

Për ne si ekip ka qenë e rëndësishme të dimë se cili ka qenë roli i grave tona në këtë periudhë. Si ka qenë ai proces... Në rregull, je duke folur me dikë në telefon dhe je duke u nisur për Bllacë. Çka? Si është dukur? Çfarë keni bërë? Si i keni marrë vendimet? Çfarë keni marrë me vete? A e keni ditur se çfarë do t’i ndodhë banesës? 

Shkarazi, kjo shpërfaqi edhe vështirësinë emocionale për t’u kthyer pas në vorbullën e përjetimeve traumatike të luftës: 

Këto i kemi pasur tepër të paqarta dhe ka qenë e vështirë ta pyesësh edhe familjen, se… nuk e di, nuk është që jemi shumë, shumë të hapur ndoshta të flasim… veç s’ke dëshirë. Përton t’i mërzisësh.

Procesi i krijimit të këtij filmi, që përcjell personazhin Beti gjersa dëbohet nga shtëpia për në fshatin kufitar të Bllacës nga forcat policore serbe, ka hapur derë për të gjurmuar edhe në kujtimet e luftës së familjarëve të tyre: 

Gjatë kohës kur kemi filluar të punojmë “Mardhën” na ka shoqëruar edhe një proces tjetër: kemi marrë fotografi edhe të familjeve, kemi filluar t’i pyesim edhe familjet se çfarë ka qenë duke ndodhur. E, në çdo rrëfim që e dëgjon prej atyre, që kanë qenë pjesë e zhvendosjes si refugjatë për në Bllacë, del që kjo përvojë ka pasur anë të tmerrshme. Secili, secila familje e ka një histori.

Përshtypja e krijuar nga këto rrëfime e fotografi e ka vendosur edhe titullin e këtij filmi të animuar. Fjala “mardhë”, që në gjuhën shqipe përshkruan të ftohtit, ngricën a brymën e ftohtë, për Flakën ka përkuar me tablonë e përjetimeve të refugjatëve.

Për të ka qenë e rëndësishme që ta shkëpusë trajtimin e luftës në filmin e saj nga narrativët e njëanshëm të pasluftës në Kosovë:

Për një kohë shumë të gjatë, me të drejtë, ka pasur shumë fokus vetëm në eksperiencat e burrave, për shkakun se ata janë parë si fronti i luftës. Kurse, ideja e filmit “Mardhë” ka qenë të vihen në pah edhe përvojat e grave në luftë. 

Derisa filmi vizualizon rrugën e trazuar të Betit prej Prishtinës, gjatë javës së parë të bombardimeve të NATO-s, Flaka rrëfen se ka ndjerë përgjegjësi të caktuara në reprezentim: 

Nuk do të ishte aspak e drejtë ndaj ngjarjes si ngjarje, ndaj luftës si luftë, nëse ti e përshkruan veç rrugëtimin e dikujt që ka mbërritur prej fillimit deri në fund gjallë e shëndosh. Kështu që edhe nëse një grup ka vazhduar, ia ka dalë, përreth kanë ndodhur edhe gjëra të tmerrshme, të cilat ka qenë e nevojshme t’i përfshish së paku diku. 

Sado që hulumtimet nëpër koleksione fotografish dhe dëshmish të tjera e kanë rënduar emocionalisht procesin e saj krijues, për Flakën kjo përgjegjësi e përfaqësimit besnik të të ndodhurës përmban në vete një shpresë:

Fillon të të duket joserioze ideja e krijimit, kur je duke parë të tilla imazhe. Të duhet të bësh pak pauzë, të rikujtosh se po bën film me një qëllim tjetër, me idenë që, sa më shumë që bëhen filma të tillë, aq më pak imazhe të rënda do të shohësh në të ardhmen. Të paktën, kjo është shpresa.

Projekti filmik i ka ofruar Flakës hapësirë të rezonojë mbi pasojat e luftës, mbi mënyrat e ndërlikuara në të cilat përjetimet traumatike të një brezi kalojnë te brezat pasardhës dhe, si të tilla, shndërrohen në një përvojë të përbashkët: 

Çdo familje i ka disa pika, për të cilat ti ke menduar se për familjen tënde nuk janë normale... por të gjithë i kanë. E sheh që kolektivisht jemi duke kaluar nëpër to. Domethënë, segmente të ndryshme të luftës kanë lënë pasoja dhe të gjitha ato pasoja duken në mënyra të ndryshme, por, sërish, në mënyra gati si të ngjashme. Është njëfarë depresioni i disa pjesëtarëve të familjes. 

Prandaj, asaj i duket sikur lufta do të mbetet e pranishme edhe për një kohë në krijimet e saj filmike: 

Lufta është intensifikuar si temë në grupin tonë punues në momentin kur kemi filluar ta punojmë filmin “Mardhë”... Nuk mjafton një projekt. Herën tjetër të duhet diçka edhe më informative, diçka më emocionale. Kur fillon të të duket diçka e rëndësishme, ti vetëm vazhdon të merresh me të, edhe nëse qëllimi primar është gjithmonë filmi i animuar. 

Rritjes së kulturës së kujtesës i ka kontribuar në tetor të 2024-tës edhe Bleona Kurteshi, 24 vjeçe, e cila nga historitë e shumta traumatike, ka përzgjedhur të tematizojë mungesën e gjurmëve fizike të luftës. 

Përmes një ekspozite, ajo i ka risjellë në vetëdijen shoqërore ato shtëpi dhe fshatra të djegura në luftë, por që janë rindërtuar pa lënë mbrapa gati asnjë shenjë. 

Përveç nga formimi akademik për kujtesën kolektive, kjo sociologe ndien se nevojën për t’u marrë me këtë tematikë, e ka të parashkruar që nga fëmijëria: 

E gjithë gjenerata ime besoj se jemi rritur me disa narrativë për luftën. Ndoshta edhe mund të them se unë dhe Kosova pas luftës jemi rritur bashkë. Sepse, gjithçka ka qenë e shkatërruar, gjithçka ka nisur prej zeros. Kam qenë aty kur familja ime është dashur të nisë gjithçka prej zeros. 

Duke u nisur nga ideja që kjo shkallë zero ka zënë vend në kujtesën sociale, por nuk është ruajtur si gjurmë fizike, Bleona thotë se ajo rrezikon të zbehet në harresë: 

Gjurmë fizike të luftës ka shumë pak, jashtëzakonisht pak. Një pjesë e madhe prej tyre është zhdukur. Edhe nëse një pjesë e vogël mbahet, nuk është aty me qëllimin që të ruhet, por veç kushtimisht, s’i ka ardhur ende koha të pastrohet. E, kjo është shumë e dhimbshme, sepse gjurma fizike tregon diçka. 

Për ta sfiduar këtë rrezik, Bleona ka vendosur që rrëfimet e dhjetë qytetarëve të Kosovës t’i shoqërojë me reprezentimin vizual si akti më i përshtatshëm sot i memorializimit kulturor: 

Rrëfime për luftën, pamje të cilat na rrëqethin, kemi plot. Edhe fëmijët e gjeneratave të reja mund t’i gjejnë shumë lehtë sot, se kanë qasje nëpër media të ndryshme. Por, të tentojmë t’i ballafaqojmë [ata] me të kaluarën përmes mënyrave artistike. 

Gjatë intervistimit të qytetarëve, shtëpitë e të cilëve janë djegur e shkatërruar gjatë luftës, Bleona ka vënë re një të përbashkët të dallueshme, prej çka edhe e ka titulluar ekspozitën “Andrrat i shoh te shpia e vjetër”: 

Titulli ka qenë shumë i lehtë të gjendet. Ndoshta kur t’i intervistosh dhjetë-pesëmbëdhjetë persona... edhe secili në një fjali e përmend që ëndrrat i sheh te shtëpia e vjetër.

Për Bleonën, ky fenomen i të pavetëdijshmes njerëzore tërheq pas vetes edhe një problematikë thelbësore në trajtimin e së shkuarës: 

Bashkëpunimi i saj me skulptorin Ardit Berisha dhe gazetarin Qëndrim Gashi për të realizuar punën hulumtuese të ekspozitës, përbën një veçanti tjetër, që i jep fytyrë trajtimit të gjeneratës së post-kujtesës në Kosovë: 

E mira është që të tre jemi gjeneratë e pasluftës, që kemi tentuar të hapim - kushtimisht po e them - shteg për gjëra që nuk fliten shumë, e që janë histori të përditshmërisë së njerëzve gjatë luftës. 

Sociologia Linda Gusia, ligjëruese në Universitetin e Prishtinës, vëren, mes tjerash, edhe një tipar të përbashkët të gjeneratës së artistëve të post-kujtesës: 

Mendoj se artistët, që i përpunojnë traumat, të kaluarën prej dorës së dytë, kanë njëfarë distance më të madhe. E kanë kështu, ndoshta, një mënyrë tjetër të përpunimit. Secili e ka këndin e vet të vdekur... Ne që e kemi përjetuar, ne ndonjëherë e kemi shumë të vështirë t’i shohim disa detaje më të vogla, meqë vetë jemi shumë të përfshirë në atë përjetim. E, njerëzit, që nuk e kanë këtë përvojën primare, e kanë më të lehtë të ndërlidhen dhe ta përfolin të kaluarën në forma të ndryshme. 

Të tria këto projekte artistike janë realizuar në pesëvjeçarin e fundit. Bjeshkë Guri, antropologe kulturore dhe drejtoreshë e Muzeve në Nismën e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut në Kosovë, beson se ky trajtim artistik post-kujtesor lidhet edhe me trazirat politike dhe luftërat në Ukrainë dhe në Rripin e Gazës: 

E kam vënë re që për një kohë të gjatë ka pasur hezitim konstant, që njerëzit të kthehen pas dhe të merren në mënyrë aktive, konstruktive me luftën... Tash nuk çuditen më përse je duke u marrë ende me luftën, se nuk është veç në të kaluarën, është edhe në të tashmen, është rrezik...

Misioni i Radios Evropa e Lirë është plasimi i informatave dhe ideve që promovojnë vlerat dhe institucionet demokratike. Radio Evropa e Lirë financohet nga fondi i Kongresit amerikan përmes Agjencisë së Shteteve të Bashkuara për Media Globale.

Radio Evropa e Lirë © Shkurt 2025 RFE/RL, Inc. Të gjitha të drejtat e rezervuara.