Za šaku JADArita
Interesuje li vas koliko je sumporne kiseline potrebno da se obradi tona rude jadarita? Znate li da će je projekat Jadar koristiti kao i gotovo cjelokupna industrija Srbije? Da bi svaki dan u kompleks rudnika ulazilo 47 kamiona?
Brine li vas koliko bi miliona litara vode bilo potrebno za rad? I gdje će otpadna voda završiti?
Za sve koje vole brojeve klik na sekciju Jadar 101 daje pregršt informacija iz hiljada stranica dokumetacije.
Vrlo je teško zamisliti milione tona rude ili vode koje bi se koristile kroz decenije rada rudnika.
Možda je lakše da zamislite olimpijske bazene ili površinu Beograda koja bi bila prekrivena slojem od dva metra. Možete li pretpostaviti koliko?
Svaki dan bi se iz Drine zahvatala dva olimpijska bazena vode, a to je 22% ukupnih potreba projekta.
Postrojenje za tretman tehnoloških otpadnih voda trebalo bi svaki dan ispustiti olimpijski bazen vode.
Ako vas interesuje rudarenje litijuma u Češkoj i Njemačkoj, dužina procesa od otkrića do rudarenja, cijene litijuma, ovisnost o Kini, ali i specifičnosti Jadra i moguća uloga u zadovoljenju evropskih potreba, za vas je klik na Alhemiju litijuma.
Prikupili smo i primjere o rudarenju litijuma širom svijeta s reakcijama lokalne zajednice i zvaničnika. Tu su i pojašnjenja o načinima dobijanja litijuma.
Kao i odgovor na pitanje da li je litijum materijal budućnosti.
Šta znamo o Jadru?
Ležište Jadar i mineral jadarit (LiNaB 3 SiO 7 (OH)) otkriveni su 2004. i nazvani po rijeci Jadar nedaleko od Loznice na zapadu Srbije.
Geološki depoziti podijeljeni su u pet cjelina. U sedimentima se nalaze tri cjeline jadarita različite koncentracije litijuma.
Presjek depozita Jadar, Fond stručne dokumentacije, Rio Sava Exploration
Cjeline, odnosno horizonte, razdvajaju slojevi debljine od nekoliko centimetara do nekoliko metara (MH4-7).
Ekonomski je najinteresantniji donji horizont jadarita (LJH - Lower Jadarite Horizon) koji se prostire na 6,8 kvadratnih kilometara i ima prosječnu debljinu od 60 metara. Debljina depozita u srednjem dijelu ovog horizonta je preko 100 metara.
Presjek depozita u Jadru, LJH-donji horizont Jadra, MJH - srednji, UJH - gornji
U njemu se nalazi više od 158 miliona tona rude bogate jadaritom, pokazuju podaci koje je objavio Rio Tinto, no za koje na više mjesta napominje da ne moraju biti konačni, tačni, niti pouzdani.
Stanje 31.7.2020., prosječni sadržaj sa prirodnom vlažnošću, Rio Tinto
Planirani život rudnika je 43 godine, uključujući i četiri godine izgradnje rudnika i tri godine izgradnje fabrike za preradu.
U tom periodu će se iskopati, ukloniti i obraditi gotovo 65 miliona tona materijala.
Izvor: Fond stručne dokumentacija, Rio Sava Exploration
Nije poznata gustina materijala u Jadru. Ako uzmemo da je prosječna težina kubika stijene i sedimenata 2,6 tona, tokom 43 godine rada obradilo bi se 24.859.448 kubika materijala.
Zapremina olimpijskog bazena dubine dva metra je 2.500 kubika.
Trebalo bi 9.944 bazena da se sav taj materijal smjesti.
Površina bazena je 1.250 kvadrata. Kada bi spojili sve te bazene dobili biste površinu od 12,43 kvadratnih kilometara.
To bi bila označena površina Beograda i na njoj dva metra materijala.
Obilježeno područje ima površinu od 12,43 kvadratna kilometara.
Podaci o obradi rude
Količine obrađene rude će se razlikovati iz godine u godinu. Simulacija u dokumentaciji pokazuje kolika bi godišnja proizvodnja bila u prosjeku. Količine litijum karbonata (Li 2 CO 3 ), borne kiseline (B(OH) 3 ) i natrijum sulfata (Na 2 SO 4 ) bi se mijenjale kroz godine.
Prikazane su i količine metala koje bi se trebale dobiti.
Mass and energy balance Central Case Technical Report
Očekivana stopa iskorištenosti litijuma je 96,6% a bora 94,5%.
Količina reagenasa
Tokom obrade rude potrebni su brojni reagensi i voda. U dokumentaciji nije navedeno koliko vode.
Mass and energy balance Central Case Technical Report
Na godišnjem nivou, ovo su predviđene količine korištenja reagenasa.
Mass and energy balance Central Case Technical Report
Prema podacima Rio Tinta u Srbiji se trenutno godišnje troši 400.000 tona sumporne kiseline.
Projekat Jadar će prema tome koristiti količine kao 86% cjelokupne industrije Srbije.
Upravo je isparavanje sumporne kiseline najčešće spominjano kao mogući problem zagađenja životne sredine. Otrovna materija može biti opasna ako se proguta ili dođe u kontakt preko kože. Štetna je ako se udiše. Jake neorganske kisele pare koje je sadrže mogu uzrokovati karcinom.
Evo kakav se rastvor očekuje, uključujući i teške metale.
Process design criteria, wt%: grama otopine na 100 grama otopine, ppm: dijelova na milion
Rio Tinto tvrdi da u okviru procesa prerade ne bi došlo do isparavanja sumporne kiseline jer bi se
jadarit rastvarao na temperaturi od 90ºC što je značajno niže od tačke ključanja sumporne kiseline na 250ºC i vode na 100ºC.
Potrošnja energije
Sva planirana potrošnja električne energije odnosi se na zelenu energiju koju proizvodi Elekroprivreda Srbije. Prirodni gas će dostavljati Srbija Gas.
Electrical load list, Mass and Balance Central Case report
Godišnja potošnja električne energije u domaćinstvima Srbije 2021. je bila 2 MWh po članu. Količina struje koju bi projekat Jadar trošio na godišnjim nivou bila bi jednaka potrošnji 208.014 stanovnika Srbije.
Domaćinstvo u Srbiji je 2020. trošilo 1.075 kubika prirodnog gasa. Projekat Jadar bi, prema tome, koristio količine kao 59.981 domaćinstvo.
Voda
Tehnička voda za proces eksploatacije i prerade rude se planira zahvatati iz Drine u blizini Janje i transportovati 13,5 kilometara cjevovodom prečnika 225mm.
Tokom 15 godina udarne proizvodnje koristiće se 4,8 miliona litara svakog dana. Prosječna potrošnja tokom života rudnika će biti 1,4 miliona litara dnevno.
Procjena u dokumentima koje je objavio Rio Tinto, i za koje kaže da ne moraju biti konačne, tačne i pouzdane, je da će se nedostajuća tehnička voda za objekte projekta Jadar obezbijediti kontinuiranom eksploatacijom 60 litara svake sekunde iz zahvata Drine tokom 21 godine.
Dnevno je to malo više od dva olimpijska bazena vode (5.184.000 litara).
Prema dokumentaciji je predviđeno da voda iz zahvata Drine zadovoljava 22% ukupnih potreba projekta. Ako je maksimum korištenja svježe vode 4,8 miliona litara, u teoriji bi se na vrhuncu proizvodnje moglo koristiti ukupno 21,8 miliona litara vode svakog dana iz svih raspoloživih izvora. To je gotovo devet olimpijskih bazena vode. Svakog dana.
Pored skupljanja kišnice, reciklaže vode iz procesa, iz rudnika će se u prosjeku svakog sata ispumpavati 138 kubika vode (38,3 litra/sekundi) koja će zadovoljiti potrebe rudarskih radova i postrojenja za obogaćivanje rude.
Voda zahvaćena iz Drine će se u najvećem dijelu koristiti u postrojenju za preradu rude.
Na više od dvije hiljade stranica dokumentacije RioTinto nije naveo koliko će vode biti potrebno za obradu tone rude, niti precizne ukupne količine svježe, rudne i otpadne vode potrebne za projekat.
Uzorak jadarita i njegovi proizvodi
Ni nakon nekoliko konkretnih upita, Rio Tinto nije precizno odgovorio koliko je vode potrebno za obradu jedne tone rude.
U dokumentaciji stoji da će 70% potreba podmiriti iz vlastitih izvora. Taj udio čini: 18% ispumpavanje iz rudarskih jama, 48% reciklirane vode, 12% kišnice. Ne stoji odakle će se pokriti nedostajućih 28% ovog dijela voda.
Postrojenje za tretman otpadnih voda procesnog postrojenja ispušta 102,5 litra u sekundi, odnosno 369 kubika svakog sata. To su 3,5 olimpijska bazena svakog dana. Rio Tinto tvrdi da će voda biti prečišćena do nivoa II klase kvaliteta (dobar ekološki status).
Postrojenje vjerovatno neće raditi kontinuirano jer se u dokumentaciji navodi da će maksimalna količina vode koja će se ispuštati u Jadar biti 4,6 miliona litara dnevno, a u prosjeku 1,1 milion.
U komentarima dokumentacije se navodi da će se u procesu stvarati i 2,3 tone soli svakog sata koja će se odvoziti van granica postrojenja, bez definisanja karaktera otpada, načina transporta i skladištenja.
U nacrtu Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu stoji da je neophodna detaljnija analiza izljevanja zagađujućih supstanci i interakcije sa površinskim i podzemnim vodama.
Odlaganje otpada
Ukupna predviđena količina rudnog otpada koja će biti pohranjena u dolini Štavice je 37 miliona tona.
Karakterizacija osušenog čvrstog ostatka koji se ovdje odlaže je promjenjena sa neopasan na opasan.
Predviđena lokacija za deponiju, 10km od rudnika i postrojenja
Planirano je da postrojenje za tretman tehnoloških otpadnih voda na ovoj lokaciji ispušta 30,56 litara u sekundi, odnosno 110 kubika svakog sata. To je jedan olimpijski bazen vode svakog dana. Za koju se tvrdi da će također biti čista.
U dokumentaciji se navodi da nisu okončana specifična istraživanja na lokaciji deponije, da nedostaju geotehnički i hidrogeološki podaci, kao i podaci za razvoj monitoring planova. Nepotpuni su i rezultati istraživanja geopolimerizacije i istraživanja primjene ostataka kao tehnogene sirovine. Nedostaje i idejni projekat deponije industrijskog otpada.
Transport
Ukoliko se ne izgradi posebna pruga, transport ulaznih i izlaznih materijala zahtijevao bi barem 250 kamiona svakog dana.
Pretpostavka ulaznih i odlaznih transportnih tokova (V1, 2018)
U dokumentaciji Rio Tinta stoji da je borna kiselina klasifikovana kao toksična za reprodukciju. Izlaganje može štetno uticati na plodnost i nerođenu djecu.
Litijum karbonat je mutagen u ćelijama sisara i može prouzrokovati oštećenja bubrega, perifernog nervnog sistema, centralnog nervnog sistema i štitne žlijezde.
Natrijum sulfat je toksičan za ribe i štetan za vodenu sredinu s dugotrajnim efektima.
Litijum u Češkoj
Cinovec je najveći depozit litijumske stijene u Evropi i četvrti najveći na svijetu. Nalazi se na granici Češke i Njemačke. Procjena je da u Češkoj ima 1,1 miliona tona litijuma. Koncentracija metala litijuma je 0,195. Gotovo devet puta manje nego u Srbiji.
Podzemna granica Njemačke i Češke u rudniku Cinovec
Projekat je trenutno u fazi pripreme studije izvodljivosti. Ovdje bi se rudario granit koji je daleko čvršći od sedimenata koji se nalaze u Jadru.
Traži se nova lokacija na kojoj bi se mogla izgraditi fabrika za preradu jer prvobitna nije naišla na odobravanje lokalne zajednice.
Alhemija litijuma
Istraživač Češke geološke službe Zbynek Gabriel pojašnjava zašto su su svi resursi u Evropi nekonvencionalni.
Dužina procesa
Od preliminarnih istraživanja do eksploatacije rude u svijetu u prosjeku prođe 16 godina, ukoliko ima velike potrebe i dostatnih fondova to se može postići i za 10 godina.
Zašto je cijena pala?
Skok cijene litijuma izazvao je nagli porast proizvodnje električnih automobila 2020., no on nije dugo trajao.
Cijena litijuma nije transparentna, kaže Gabriel, jer se uglavnom još uvijek kupuje na osnovu dogovora između kupca i prodavača i oni obično nisu javni.
Uloga Jadra u Evropi
Jadar može imati značajnu ulogu na evropskom tržištu, i to ne samo zbog litijuma.
Ovisnost o Kini
Dominantnu poziciju Kine izgradili su ogromni kapaciteti za preradu sirovih materijala koji se u nekim slučajevima dovoze iz inostranstva, kao što je slučaj sa Rio Tintom koji iz Australije šalje 250 miliona tona željezne rude na obradu.
Više od dvije trećine komponenti za baterije električnih vozila dolazi iz Kine koja uvozi velike količini sirovog materijala da bi to postigla.
Uredba o ključnim materijalima Evropske unije (CRMA) traži da se najmanje 10% eksploatacije do 2030. vrši u EU, kao i najmanje 40% obrade, te 25% recikliranja.
Materijal budućnosti
Trenutno ne postoji drugo rješenje koje bi bilo ekonomično za auto industriju.
Tajna njemačkog litijuma
Dolina Rajne čuva veoma velike količine litijuma otopljenog u podzemnim vodama. Procjene su da su druge po veličini na svijetu.
Njemačka će sigurno rudariti litijum.
Drugi veliki depozit je Zinwald, koji se nalazi s druge strane granice češkog Cinoveca i u suštini je isti depozit podjeljen granicom.
Dok se nijedno rudarenje ne može smatrati “zelenim” Gabriel kaže da bi projekat Vulkan mogao biti blizu.
Ako se rudari na odgovoran način ne bi trebalo biti velike opasnosti, zaključuje Gabriel.
Šta je litijum?
Litijum se ne nalazi čist u prirodi.
Obradom brojnih minerala u kojima se nalazi dobija se litijum karbonat (Li 2 CO 3 ) koji se dalje koristi u pravljenju baterija, ali i u medicini za liječenje poremećaja raspoloženja.
Kako se rudari i obrađuje?
Postoje tri načina dobijanja litijuma.
Isušivanje slane vode:
Osnovna metoda dobijanja litijuma. Slane doline na tromeđi Čilea, Argentine i Bolivije izvor su 75% svjetske proizvodnje.
Proces:
Rudarenje:
Litijum se u prirodi nalazi u 145 minerala. Uglavnom se izvlači iz spodumene, lepidolite, petalite, amblygonite, and eucryptite.
Proces:
Tokom ekstrakcije litijuma iz minerala spodumena ruda se melje i peče na 1.100ºC, nakon hlađenja na 65ºC ponovo se melje i ovaj put prži sumpornom kiselinom na 250ºC.
Glavne mane obrade spodumena sumpornom kiselinom su stvarnje ogomnih količina otpada i potreba za predtretmanom na visokim temperaturama.
Direktna ekstrakcija
Tehnologija koja bi trebala smanjiti uticaj na okoliš. Iz podzemne slane vode se u fabrici za preradu direktno izdvaja litijum, a ostatak vode se vraća nazad u zemlju.
Proces:
Inovatori ove tehnologije tvrde da se na ovaj način proces ekstrakcije litujuma s više od godinu dana skraćuje na pet dana. Da se iskoristi gotovo 90% litijuma umjesto 50% tradicionalnim metodama, te da se više od 60% vode reciklira.
Podaci o količinama vode potrebnim za proces nisu jasni.
Iskustva širom svijeta
BRAZIL – Dolina jada
BRAZIL – Dolina jada . Kliknite za proširivanje.
U jednom od najsiromašnijih dijelova Brazila nalazi se 85% litijumskih rezervi petog najvećeg proizvođača na svijetu.
KONGO - Mamac za proizvođače
KONGO - Mamac za proizvođače. Kliknite za proširivanje.
Ogromne rezerve litijuma i kobalta mamac su za izgradnju fabika u Demokratskoj republici Kongo. Ministar industrije je 2021. izjavio kako bi investicija bila tri puta niža nego u SAD-u ili Kini.
ZIMBABVE - Kina u Africi
ZIMBABVE - Kina u Africi. Kliknite za proširivanje.
Kineska kompanija Prospect Lithium Zimbabwe godišnje može obraditi 4,5 miliona tona litijumske rude. Plan direktora kompanije je 450.000 tona koncentrata svake godine koji će se u litijum za baterije preraživati van zemlje. Vrijednost investicije je 300 miliona dolara.
PORTUGAL - Otpor stanovništva
PORTUGAL - Otpor stanovništva. Kliknite za proširivanje.
Stanovnici sjeverne regije Barroso protestima, sudskim postupcima i neprodavanjem zemlje nastoje spriječiti otvaranje rudnika u zemlji koja je najveći proizvođač litijuma u Evropi.
SAD - Litijum iz najvećeg rudnika na svijetu
SAD - Litijum iz najvećeg rudnika na svijetu. Kliknite za proširivanje.
Rio Tinto je počeo s probnom proizvodnjom litijuma iz otpada nastalog tokom 90 godina proizvodnje borona u najvećem otvorenom kopu i najvećem runiku boraksa na svijetu u kalifornijskom Boronu.
BOSNA I HERCEGOVINA - Ne želimo rudnik
BOSNA I HERCEGOVINA - Ne želimo rudnik. Kliknite za proširivanje.
Lopare leže na 1,5 miliona tona litijum karbonata, 94 miliona tona magnezijum sulfata i 17 miliona tona borona.
FRANCUSKA - Nada i briga
FRANCUSKA - Nada i briga. Kliknite za proširivanje.
Nakon stoljeća iskopavanja gline u Allieri, ispod granita čeka 118 miliona tona rude koja sadrži litijum.
ARGENTINA - Nove tehnologije i partneri
ARGENTINA - Nove tehnologije i partneri. Kliknite za proširivanje.
Francusko-kineska investicija od 870 miliona dolara u najnoviju metodu dobijanja litijuma očekuje prve isporuke u novembru 2024.
