Hoe gaat het met de Zuid-Hollanders?

Brede welvaart als kompas in tijden van keuzes

Resultaten toekomstverkenning brede welvaart in de provincie Zuid-Holland | December 2023

Foto 'zwemmen in de Lek', fotograaf: Remco Zwinkels

Over de verkenning

Er bestaat een breed gedeeld inzicht, niet alleen onder economen maar ook breder in de maatschappij, dat een maatstaf als Bruto Nationaal (of Regionaal) Product niet voldoende weergeeft hoe welvarend een land of regio is. Naast materiële welvaart zouden we ook moeten kijken naar sociale en ecologische welzijnsindicatoren. Maar hoe kunnen we het begrip ‘brede welvaart’ vertalen naar en toepassen in Zuid-Holland? Dat doen we in dit datagedreven toekomstonderzoek vanuit het perspectief van inwoners. De verkenning zet in op verbinding tussen domeinen en combinaties van maatregelen uit verschillende beleidsvelden. Onze belangrijkste aanbevelingen zijn:

Waardeer cross-sectorale perspectieven
Weersta de reflex om snel technocratische hapklare sectorale brokken te zoeken
Durf de complexiteit aan en benadruk het belang van samenhang in politieke keuzes

Het eerste onderdeel van de verkenning zijn de signaleringskaarten. Hierin kijken we hoe het gaat met de Zuid-Hollanders vanuit een combinatie van harde en zachte aspecten, meting en waardering. In het tweede deel wordt uitgewerkt hoe brede welvaart beleidsthema's met elkaar verbindt, in drie verbindende perspectieven. Voor elk van de perspectieven zijn indicatoren verzameld waarmee aandachtsgebieden in kaart zijn gebracht, deze zijn te vinden in de interactieve kaart.

Signaleringskaarten

In beschikbare monitoren voor Brede Welvaart scoort Zuid-Holland relatief laag ten opzichte van andere provincies, maar de gemiddelde Zuid-Hollander bestaat niet. In onze verkenning zoomen we in op de schaal van de buurt met als centrale vraag: Hoe gaat het met de Zuid-Hollanders?

Ben je gezond?

De Provincie Zuid-Holland staat op de tiende plek tussen de twaalf Nederlandse provincies als het gaat om ervaren gezondheid ( Regionale Monitor Brede Welvaart 2023). In de kaart zijn twee lagen informatie gecombineerd: ervaren gezondheid en zorgkosten. Er zijn veel verschillen tussen de Zuid-Hollandse buurten. Het valt op dat de buurten met de laagste scores zich niet alleen in de stedelijk gebied bevinden, maar ook in een aantal kleinere kernen. Daarnaast voelen relatief veel mensen in naoorlogse wijken zich niet gezond.

Ervaren gezondheid is een goede voorspeller voor daadwerkelijk zorgkosten. Maar in de kaart zijn er ook gebieden te zien met relatief hoge zorgkosten waar mensen zich gezond voelen en andersom. Dat kan verschillende redenen hebben zoals toegang tot zorg, buurten met veel ouderen of met veel autogebruik. Dit vraagt om verdiepende analyses.

_{Over de kaart}
Goed ervaren gezondheid (RIVM, 2020) De kaart presenteert cijfers over goed ervaren gezondheid. Dit is het percentage personen van 18 jaar en ouder met antwoordcategorie 'zeer goed' of 'goed' op de vraag naar de algemene gezondheidstoestand. Zorgkosten per inwoner per postcode 3 gebied (Vektis, 2020) De kaart toont alle door zorgverzekeraars betaalde zorgkosten.

Ben je tevreden met je omgeving?

De Provincie Zuid-Holland scoort het laagst als het gaat om tevredenheid met de woonomgeving. ( Regionale Monitor Brede Welvaart 2023). In de kaart zijn twee lagen informatie te zien: de score van de fysieke omgeving per buurt en wijken die hoog scoren op overlast en onveiligheid. Het valt op dat weinig plekken goed gewaardeerd worden, behalve de buurten aan de kust. Landelijke gebieden scoren niet beter dan stedelijke gebieden. Overlast en onveiligheid is meestal een probleem in de grotere kernen.

_{Over de kaart}
Score fysieke omgeving per buurt (Leefbaarometer, 2020) In deze score zijn de volgende kenmerken opgenomen: Nabijheid wegen, Nabijheid spoorbaan, Nabijheid hoogspanningsmasten, Nabijheid zendmast (niet-ioniserende straling), Nabijheid windturbines, Functiemenging, Nabijheid groen en water, Nabijheid duinen, Nabijheid open natuur, Nabijheid agrarisch, Nabijheid semi-bebouwd, Aardbevingsrisico, Hittestress, Geluidsbelasting, Overstromingsrisico, Luchtkwaliteit, Verkeersveiligheid / Ongevallen, Autodichtheid, Winkelleegstand (leegstand niet-wonen vastgoed) Score overlast en onveiligheid per wijk (Leefbaarometer, 2020) In deze score zijn de volgende kenmerken opgenomen: Geregistreerde misdrijven (inbraken, diefstallen, geweldmisdrijven, vernielingen, ordeverstoringen), Ervaren overlast (overlast van drugsgebruik, overlast van jongeren, overlast van omwonenden, vernielingen aan openbare werken, rommel op straat, bekladding), Ervaren onveiligheid. In de kaart zijn alleen wijken met de laagste scoren (onvoldoende, ruim onvoldoende en zeer onvoldoende) in beeld gebracht.

Heb je regie over je eigen leven?

De kaart laat een combinatie van twee indicatoren zien: regie over het eigen leven en lage sociaal economische status. In de meeste buurten waar relatief veel mensen weinig regie ervaren is de sociaaleconomische status laag, maar er zijn veel buurten waar mensen veel regie over het eigen leven ervaren die een lage sociaaleconomische status hebben zoals bijvoorbeeld in het centrum van Leiden, Delft en in een aantal kleinere kernen.

_{Over de kaart}
Regie over het eigen leven (RIVM, 2020) De kaart presenteert cijfers over % volwassenen met voldoende regie over hun eigen leven. Deze indicator is gebaseerd op een vraag met zeven stellingen: - Ik heb weinig controle over de dingen die me overkomen; - Sommige van mijn problemen kan ik met geen mogelijkheid oplossen; - Er is weinig dat ik kan doen om belangrijke dingen in mijn leven te veranderen; - Ik voel me vaak hopeloos bij het omgaan met de problemen van het leven; - Soms voel ik dat ik een speelbal van het leven ben; - Wat er in de toekomst met me gebeurt hangt voor het grootste deel van mezelf af; - Ik kan ongeveer alles als ik mijn zinnen er op heb gezet. Sociaaleconomische status (SES-WOA) per buurt (CBS, 2020) De SES-WOA score wordt beschreven in termen van de financiële welvaart, het opleidingsniveau en het recent arbeidsverleden van particuliere huishoudens op 1 januari van het verslagjaar. In de kaart zijn alle buurten met een lage score (onder NL gemiddeld) in beeld gebracht. Bij een hogere score zijn de inwoners welvarender en/of hoger opgeleid en/of langduriger aan het werk. Daarnaast kunnen de scores ook gebruikt worden als verklarende variabele in onderzoeken naar verschillen tussen wijken op het gebied van bijvoorbeeld leefbaarheid, brede welvaart, participatie, welzijn, gezondheidsverschillen, gebruik van gezondheidsvoorzieningen, onderwijs, gedrag, leefstijl et cetera.

Kan je meedoen?

De toekomstige kansen van basisschoolleerlingen in Zuid-Holland zijn ook heel verschillend. Om deze kansen per buurt te visualiseren zijn twee indicatoren gecombineerd in de kaart: risico op onderwijsachterstand en bereikbaarheid van dagelijkse voorzieningen op loopafstand. Er is geen directe relatie tussen de indicatoren te zien. Zuid-Holland scoort heel goed in verschillende monitoren als het gaat om de bereikbaarheid van voorzieningen. Ook in kleinere kernen hebben veel kinderen voorzieningen in de buurt, maar het valt op dat inwoners van veel buurten in middelgrote kernen als Alphen aan den Rijn, Zoetermeer en Hellevoetsluis niet alle voorzieningen op loopafstand hebben. De risico op onderwijsachterstanden lijkt groter in naoorlogse wijken in middel- en grotere kernen.

_{Over de kaart}
Risico op onderwijsachterstanden basisschoolleerlingen per buurt (CBS, 2020) Het risico op een onderwijsachterstand is door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) per kind o.b.v. de volgende kenmerken berekend: Het opleidingsniveau van de moeder en de vader, Het land van herkomst van de ouders, De verblijfsduur van de moeder in Nederland, Ouders in de schuldhulpsanering, Het gemiddelde opleidingsniveau van alle moeders van alle leerlingen van de school. Aanwezigheid van dagelijkse voorzieningen op 15 min lopen afstand (Tympaan, 2019, bewerkt door PZH) Definitie van dagelijkse voorzieningen: supermarkten, levensmiddelenwinkels, kinderopvang, basisscholen, apotheken, huisartsen, tandartsen, fysiotherapeuten, bibliotheken (Bron: Snelstudie - De Ideale Wijk, PZH 2022) Berekening: Vanuit de cluster met de grootste adressendichtheid binnen elke buurt is er een isochroon gemaakt o.b.v. 15 minuten lopen. Daarna is een selectie gemaakt van buurten waar vanuit tenminste één van elke type dagelijkse voorzieningen binnen 15 min lopen te bereiken is.

Drie verbindende perspectieven

Hoe vormen we op basis van Brede Welvaart nieuwe beleidsdoelen? Drie verbindende perspectieven maken de stap om op de kaart te testen waar opgaven en kansen uit verschillende sectoren elkaar versterken en waar dus bundeling van aandacht en combinatie van instrumenten mogelijk is. Hiervoor kijken we naar een kruisbestuiving van de 8 brede welvaartsdimensies van het CBS* (hier en nu) met elementen uit verschillende beleidsvelden. > Zo creëren we nieuwe perspectieven en verbinden we concrete aspecten met elkaar.

Het resultaat zijn de eerste kaarten die voor heel Zuid-Holland tot op het buurtniveau komen. De test pakt meteen veelbelovend uit: Aspecten en doelen vanuit verschillende domeinen kunnen elkaar versterken. De drie perspectieven nodigen niet alleen uit om in te zoomen in gebieden, ze laten ook zien dat een slimme selectie en combinatie van doelen en aspecten van brede welvaart tot een nieuwe aanpak kan leiden waarin verschillende opgaven elkaar ontmoeten.

^{*welzijn, materiele welvaart, gezondheid, arbeid & vrije tijd, wonen, samenleving, veiligheid, milieu (CBS)}

^{Dichtbij en bereikbaar | Samen en hecht | Toekomstbestendige leefomgeving}

beeld: 'Fietsen in Leiden' - Remco Zwinkels — Foto's (van links naar rechts): Fietsen in Leiden, Remco Zwinkels | Zwembad Haasbroek, Onbekende fotograaf | Waterwoud Rotterdam, NextArchitects/Jeroen Verrecht

Beeld: zwembad Haasbroek, buitenzwemmen. — Foto's (van links naar rechts): Fietsen in Leiden, Remco Zwinkels | Zwembad Haasbroek, Onbekende fotograaf | Waterwoud Rotterdam, NextArchitects/Jeroen Verrecht

_{Dichtbij en bereikbaar}

Brengt de vooral de brede welvaartsdimensies wonen, gezondheid en arbeid met elementen uit het mobiliteitsbeleid samen. Het perspectief laat heel goed zien waar kansen en opgaven zitten als je kijkt naar de nabijheid van wonen en werken juist in combinatie met voorzieningen. Interessant is dat direct ook gekeken kan worden naar aspecten van gezonde en veilige mobiliteit. Beweegvriendelijke mobiliteit, het belang van goed bereikbare voorzieningen en werk vanuit elke buurt springen in het oog. Daarbij gaat het juist niet alleen om gemengde en compacte buurten in de steden. Grotere opgaven spelen niet alleen in de steden en groeikernen maar juist ook in kleine kernen in het delta en in de Waarden.

_{Samen en hecht}

In Samen en hecht staan gemeenschappen en mensen centraal. Hoofdoogmerk ligt op de brede welvaartsdimensie welzijn, samenleving en wonen ‘gekruist’ met elementen uit ruimtelijk beleid. Zichtbaar wordt de de samenhang van opgaven in het sociale domein, gezondheid en beleving van de inrichting en het landschap van Zuid-Holland. Het belang van meer gerichte en gecombineerde maatregelen voor het welzijn van bepaalde doelgroepen met investeringen in de toegankelijkheid en ontmoetingskwaliteit van de publieke ruimte en het landschap komt net zo na voren als vragen over vertrouwen, veiligheid en inclusie. De samenhang met de vraag van de kaartenreeks ‘Hoe gaat het met de Zuid-Hollanders’ zal voor toekomstig beleid en grotere rol spelen.

_{Toekomstbestendige leefomgeving}

Brengt vooral opgaven vanuit een circulair Zuid-Holland, klimaatbestendigheid – met water en bodem sturend - en de energietransitie bij elkaar. Naast materiele welvaart en milieu spelen de beleidsvelden economie, natuur en ruimte en grotere rol. Zichtbaar wordt hoe en waar dan thema’s voor de economische ontwikkeling inclusief de landbouw spelen. Eerste vragen en observaties zijn: Wat als we de ruimtevraag voor de circulaire economie meteen koppelen aan een stevige ‘groenblauwe infrastructuur’ voor meer gezondheid en klimaatadaptatie? Goed om te zien is dat er redelijk veel buurten in stedelijke en landelijke gebieden liggen die relatief robuust zijn. De koppeling van maatregelen tegen energiearmoede en vergroening is interessant. De groeikernen (met uitzondering van Zoetermeer) laten wel een stapeling van aandachtspunten zien. Hetzelfde geldt voor Dordrecht en de Merwedezone. In de Leidse regio komen netcongestie en vraagstukken vanuit water en bodem bij elkaar.

Aandachtsgebieden dichtbij en bereikbaar

Aan de hand van indicatoren is in beeld gebracht waar met extra aandacht voor het thema 'dichtbij en bereikbaar' winst te halen valt. De indicatoren zijn hieronder los weergegeven en worden in de aandachtsgebieden kaart (rechts) bij elkaar gebracht. In de interactieve kaart (volgend hoofdstuk) zijn ook andere combinaties te maken. Uit de combinatie van de zes indicatoren komen de landelijke woongebieden naar voren vanwege lagere bereikbaarheid. Maar ook in de steden is er ruimte voor verbetering, vooral als het gaat om de inrichting van de leefomgeving voor diverse soorten beweging.

Aandachtsgebieden Samen en Hecht

Aan de hand van indicatoren is in beeld gebracht waar met extra aandacht voor het thema 'samen en hecht' winst te halen valt. Hieronder zijn de indicatoren los weergegeven, en rechts ziet u de combinatiekaart. De kaart laat zien dat vooral in stedelijke gebieden ruimte is voor verbetering en dat er grote verschillen zijn per buurt.

Aandachtsgebieden toekomstbestendige leefomgeving

Aan de hand van indicatoren is in beeld gebracht waar met extra aandacht voor het thema 'toekomstbestendige leefomgeving' winst te halen valt. Hieronder staan de indicatoren los weergegeven, in de aandachtsgebieden kaart zijn deze bij elkaar gebracht. Op basis van deze indicatoren zijn de aandachtsgebieden vooral te vinden rondom waterwegen en andere infrastructuur. De aspecten spelen op verschillende schaalniveaus waarbij wijdverspreide problemen en lokale problemen in buurten bij elkaar kunnen komen.

Interactieve aandachtsgebiedenkaart

In de onderstaande kaart worden indicatoren voor brede welvaart thematisch gecombineerd, waardoor aandachtsgebieden in beeld komen. De indicatoren geven aan waar verbetering mogelijk is en door indicatoren te gebruiken uit verschillende domeinen wordt de breedte van het onderwerp meegenomen. De toelichting en bronvermelding zijn in de volgende secties opgenomen.

De kaartnavigatie wordt gestart door ergens op de weerwave te klikken. De kaartlagen zijn gegroepeerd per thema. In het menu kunt u de thema's in- en uitvouwen, vervolgens kunt u per thema indicatoren aan- en uitvinken. Daarmee kunt u zelf kiezen voor welke indicatoren u de aandachtsgebieden kaart wilt zien.

Open de kaart in een los venster

Experience

Over de indicatoren voor dichtbij en bereikbaar
Ondergemiddeld beweegvriendelijke leefomgeving Op de kaart ziet u hoeveel de woonomgeving bijdraagt om te sporten en te bewegen. Het model maakt gebruik van openbare gegevens, zoals de aanwezigheid van sportaccommodaties, sport- en speelplekken, de afstand tot voorzieningen en de hoeveelheid recreatief groen en blauw. Buiten invloedsgebied HOV Afhankelijk van het type OV zijn mensen bereid een afstand tot de halte af te leggen. Deze afstanden zijn vastgelegd als: 1. Haltes nationaal spoor: 1200 meter. 2. Haltes regionaal spoor (lokale trein- of metro): 1200 meter. 3. Haltes bus en tram categorie HOV: 800 meter. De kaart geeft weer voor welke wijken er geen spoor of hoogwaardig tram- of busverbinding binnen deze afstand aanwezig is. Meer dan 15 minuten lopen tot voorzieningen Zijn er dagelijkse voorzieningen op loopafstand? Vanuit het zwaartepunt qua bevolking van elke wijk is berekend of er een supermarkt, basis-gezondheidszorg, kinderopvang, basisschool, detailhandel, cafés of bibliotheek binnen 15min lopen ligt. De kaart geeft weer waar dit niet voor alle voorzieningen het geval is. Lage dichtheid en lage functie menging Gebieden met een lange Floor Space Index en lage of middelmatige functiemenging. Dit geeft aan dat er weinig verschillende activiteiten te vinden zijn in een gebied. Voldoet niet aan beweegrichtlijn Of aan de beweegrichtlijnen wordt voldaan is vastgesteld met behulp van de SQUASH( Short QUestionnaire to ASsess Health enhancing physical activity)-vragenlijst waarin het gebruikelijke sport- en beweeggedrag van personen wordt nagevraagd. Deze vragenlijst is onderdeel van de Leefstijlmonitor en de Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen. Zie ook https://www.vzinfo.nl/bewegen/verantwoording-bronverantwoording. Slecht bereikbaarheid werkplekken voor laag opgeleiden Het startpunten is per buurt op basis van het de hoogste bevolkingsdichtheid genomen. Vanuit dat punt is er een analyse uitgevoerd van 30 min fietsen via openbare wegen naar werkplekken van praktisch opgeleiden (Bedrijventerreinen, Greenports en winkelcentra’s)

Over de indicatoren voor samen en hecht
Bovengemiddelde sociale eenzaamheid De kaart presenteert cijfers over eenzaamheid. Dit is het percentage personen van 18 jaar en ouder dat zich sociaal eenzaam voelt. Dit percentage is gebaseerd op de eenzaamheidsschaal van De Jong Gierveld. Dit is een vragenlijst om eenzaamheid te meten bestaande uit elf uitspraken over emotionele eenzaamheid en sociale eenzaamheid. Bovengemiddeld veel langdurige aandoeningen Percentage bewoners 18 jaar of ouder per buurt die en of meerdere chronische aandoeningen heeft op basis van de Nivel zorgregistraties eerste lijn. Hierbij is een selectie gemaakt van 109 chronische aandoeningen. Bovengemiddeld veel werkloosheidsuitkeringen Percentage werkloosheidsuitkering totaal aantal inwoners boven de 18jaar, boven het gemiddelde van 2%. Onveiligheid en overlast Veiligheid is een basisbehoefte en wordt in veel studies naar leefbaarheid genoemd als één van de belangrijkste aspecten van leefbaarheid. Overlast en onveiligheid bestaat uit de volgende indicatoren: geregistreerde misdrijven, ervaren overlast, ervaren onveiligheid. Lage sociale samenhang Naast de fysieke omgeving speelt de sociale samenhang een belangrijke rol in de leefbaarheid van een gebied. Het gaat niet alleen om ‘wat’ er is in een wijk, maar ook om wie er (komen) wonen en hoe mensen zich tot elkaar verhouden en wat voor kansen mensen er hebben (Florida, 2002). De indicator sociale samenhang bestaat uit de volgende indicatoren. Ervaren sociale cohesie, Ontwikkeling aantal huishoudens, Mutatiegraad en Inwonersdichtheid. Lage belevingswaarde landschap De kaart geeft een modelmatige voorspelling van hoe (visueel) aantrekkelijk Nederlanders het landschap in een gebied vinden, in de vorm van een cijfer van 1 tot 10. Er worden alleen voorspellingen gegenereerd voor het Nederlandse buitengebied, dus exclusief stedelijk bebouwd gebied. Ook grote oppervlaktewateren vallen buiten de scope van het model. De aantrekkelijkheid van het landschap heeft een sterke relatie met het aantal toeristische overnachtingen, waarschijnlijk vooral middels de aanwezigheid van verblijfsrecreatieve accommodaties, zoals campings (vestigingsplaatskeuze). Ook bestaat er een relatie tussen de aantrekkelijkheid van het omringende landschap en huizenprijzen.

Over de indicatoren voor toekomstbestendige leefomgeving
Hoog milieugezondheidsrisico Op de kaart zie je de geschatte, opeengestapelde invloed van geluid en luchtkwaliteit op de gezondheid. Het milieugezondheidsrisico (MGR) geeft in procenten aan hoeveel van de totale ziektelast door omgevingsgeluid en luchtvervuiling komt. Energiearmoede; lage inkomens, lage energielabel Hoog percentage huishoudens met een inkomen tot 130 procent van het sociaal minimum en een definitief dan wel voorlopig energielabel D, E, F of G. Stedelijk gebied met weinig groen en water Buurten waar de oppervlakte groen, bomen, en water minder is dan 2%. Netcapaciteit; zware aansluiting lastig of niet mogelijk Informatie uit de afnamekaart: Deze kaart is bedoeld voor partijen die plannen maken waar een zware netaansluiting (netaansluiting groter dan 3x80A) voor nodig is. Hierin staan hoeverre het nog mogelijk is om in het gebied aan zware netaansluiting te plaatsen. Hieruit worden gebieden weergegeven waar voorlopig geen transportcapaciteit beschikbaar in afwachting van uitkomst van het congestiemanagement-onderzoek of waar geen transportcapaciteit beschikbaar is congestiemanagement kan niet worden toegepast. Bedrijventerreinen kansrijk voor circulair Watergebonden bedrijventerreinen met een hoge milieucategorie zijn belangrijk voor de transitie naar een circulaire economie, hiermee moet zorgvuldig worden omgegaan. Toenemende verzilting Door klimaatverandering ontstaan risico's voor de leefomgeving waarmee rekening gehouden moet worden bij verstedelijking, waaronder verzilting. De kaart geeft gebieden weer waar de verzilting toeneemt. Waterveiligheid; buitendijksgebied en primaire keringen Door klimaatverandering ontstaan risico's voor de leefomgeving waarmee rekening gehouden moet worden bij verstedelijking, waaronder waterveiligheid. De kaart geeft het buitendijksgebied weer, waar geen of minder bescherming is tegen hoog water, en de primaire keringen, waaraan mogelijk aanpassingen nodig zijn en waarlangs bouwen wordt afgeraden.

Colofon

De toekomstverkenning brede welvaart in de provincie Zuid-Holland is uitgevoerd door de samenwerkende teams Ruimtelijke Verkenning en Agendering, Strategie en Coördinatie Economie en Ruimtelijke Analyse en Monitoring.

Het team bestond uit Wijnand van Smaalen, Helmut Thoele, Mariana Faver, Nasiem Vafa, Leo Hamerlinck, Meinard Eekhout, Christiaan Oud en Frederike Zielman (allen Provincie Zuid-Holland) en Nana Koolstra (APPM)

Voor vragen kunt u contact opnemen met kenniszuidholland@pzh.nl