Spinola fietsroute

De huidige woonwijk Boeimeer was in 1624/25 een drassig gebied. Op de oeverwal van de mark stelden de Spanjaarden hier op hun binnenste linie kanonnen op. Vanuit deze belegeringsbatterij kon Breda beschoten worden. Dat gebeurde spaarzaam: Spinola wilde de stad en haar vestingwerken zo onbeschadigd in handen krijgen. Een geschiedschrijver vermeldt dat Spinola vanuit Breda het verzoek kreeg zijn kanonnen “… quansuy op de stad … (te) doen spelen”, ‘… met losse flodders op de stad te laten schieten’, Dit ongetwijfeld opdat men – met als argument dat de stad gevaar liep geheel te worden verwoest – uit Holland toestemming zou krijgen al vroegtijdig te capituleren.

In de vroege ochtend van 27 augustus 1624 werd het rivierduin De Zandbergen door een Spaanse troepenmacht bezet. Ze richten hier bij de herberg ‘Den Doorntuyn’ een gevechtsstelling is. Deze herberg lag in de nabijheid van de huidige kruising Ginnekenweg / Rustlandstraat. De herberg werd met een aarden wal omgeven. Het Bredase garnizoen werd hierdoor volkomen verrast. Het deed vanuit de Ginnekense Poort uitvallen op de Spanjaarden, maar slaagde er niet in ze van de Zandbergen te verdrijven. Tijdens de schermutselingen brandde de wind(koren)molen op de Zandbergen af.

In de wijde omgeving van Breda was voor de Spaanse troepen te weinig voedsel aanwezig. Dit moest vanuit magazijnen te Lier en Herentals (nu België) per paard en wagen worden aangevoerd. De (nu protestantse) kerk van Ginneken werd als opslagplaats gebruikt. Een Staatse saboteur slaagde er in het vertrouwen van de Spanjaarden te Ginneken te krijgen. Onder het voorwendsel stormschade aan het rieten kerkdak te repareren, stak hij dat in brand. De kerk werd verwoest, een grote voorraad levensmiddelen ging daarbij verloren.

De Spaanse opperbevelhebber in de Nederlanden was de Italiaanse bankierszoon Ambrosio Spinola. Spinola koos tijdens de belegering als verblijfplaats de Buystelberg (op de plaats van “Mon plaisir”, Ulvenhoutselaan 12). De Buystel is genoemd naar de losplaats aan de Mark van "buistel", een afvalproduct van de Bredase brouwerijen. De Buystelberg lag binnen het schootsveld van het Bredase vestigingsgeschut. Toen, tijdens zijn afwezigheid, zijn onderkomen door een Bredase kanonskogel werd vernield, smeekte zijn biechtvader (de pater Jezuiet Hugo) hem een veiliger plaats te zoeken. Spinola weigerde dit uit solidariteit met zijn soldaten, die ook vanuit Breda beschoten konden worden.

De Spaanse troepenmacht werd verdeeld ingezet. Een deel hield zich bezig met de insluiting van Breda, een deel met de beveiliging van de voedselkonvooien vanuit Lier en Herentals en een deel dat hulp kan bieden aan een van de twee genoemde onderdelen. De insluitingstroepen lagen in legerkampen: (onder)officieren in tenten, soldaten in hutten. In het legerkamp bij Ginneken werd op de Overakker 3.000 man voetvolk van de insluiting en 7.000 man reserve gelegerd. Tussen de Ulvenhoutselaan en de Wolfslaardreef werd kruit opgeslagen.

Achter de Laurentiuskerk stond het slotje Grimhuizen. Overblijfselen zijn de twee poortjes, rechts en links van de kerk en de in het plaveisel vastgelegde contouren in het Grimhuysenpark. De eerste vermelding is van 1474 toen Jan van der Leck, bijgenaamd Grimhuijsen, vermeld werd als leenman. Hij was een bastaardzoon van Jan III van Polanen. Via prins Filips Willem van Oranje kwam Grimhuizen in het bezit van Justinus van Nassau. Justinus heeft tussen 1609 en 1621 het gebouw gerenoveerd. Het hele complex werd in 1904 afgebroken. Tijdens de insluiting (het beleg) van Breda in 1624/25 door Spinola werd Grimhuijsen, dat buiten het schootsveld lag van de verdedigers van Breda, voor legerdoeleinden gebruikt. 

Over de rivier de Mark in de Baronie van Breda lag één officiële brug: de Tolbrug, tegenwoordig de Duivelsbrug. Hier werd tol geheven voor de heren van Breda. Dit was al sinds de 12e eeuw. De Heren van Hoogstraten wilden ook een tolbrug. Dit werd door de Heren van Breda verboden. De Mark ontspringt in Belgie, Koekbergen, nabij Merksplas.

Het Mastbos is verschillende keren uitgebreid. De oostelijke strook van het bos, langs de Galderseweg, was oorspronkelijk een heide. In 1786 werd deze strook verworven door de Nassause Domeinen. In 1792 werd er een ‘exercitieplaats’ ingericht. Misschien deed de wal langs de Stouwdreef tot ver in de negentiende eeuw dienst als kogelvanger. Tussen 1868 en 1894 werden nieuwe, noord-zuid gerichte schietbanen aangelegd, met een rij van zeven of tien kogelvangertjes. In 1899 werd een nieuwe kogelvanger aangelegd, de enorme nu nog zichtbare dijk. Het hele gebied werd op den duur naar deze wal de Kogelvanger genoemd.

Vanaf de Galderseweg tot aan de Overaseweg werd de buitenste linie opgeworpen om het Staatse leger te beletten van buitenaf het beleg te doorbreken. Deze linie lag hier aan de rand van het Mastbos: de Zeven Heuveltjes waren in 1624/25 nog niet bebost. De Spanjaarden hadden dus een onbelemmerd waarnemings- en schootsveld. Circa 100 meter voor Kasteel Bouvigne staat aan de linkerkant een lans. Deze lans is onderdeel van een kunstproject om belangwekkende punten in de linies van Spinola te markeren, hier dus de buitenste linie. Verder in het Mastbos komen we meerdere van deze lansen tegen, die de ligging markeren.

Vanaf 1494 was er sprake van een omwaterd stenen huis. In 1614 kocht Philips Willem, oudste zoon van Willem van Oranje het als jachtslot. In 1618 werd het eigendom van zijn halfbroer Maurits. Deze liet echter een ander jachthuis bouwen: het Speelhuis in de Belcrum. Ook latere prinsen hebben maar zelden van het huis gebruik gemaakt. Tijdens het beleg van Breda door Spinola werd hier voor de troepen van de insluiting (1624/25) brood gebakken en bier gebrouwen. Tijdens de belegering van Breda door Frederik Hendrik (1637) logeerden de zogenaamde “gecommitteerden te velde”, de afgevaardigden van de Staten Generaal “er, om den veldheer met haeren raet te helpen”. In 1774 kochten particulieren het sterk verwaarloosde kasteeltje en knapten het op.

In 1514 gaf Graaf Hendrik III van Nassau opdracht tot het zaaien van Zuid-Duits dennenzaad in het oorspronkelijk heidegebied. Er was behoefte aan lange rechte stammen voor de scheepsbouw en voor constructie van grote gebouwen. Maar ook was er voor de Heren van Breda behoefte aan een bos om te jagen. Het oudste stuk Mastbos is de strook die begint bij Hotel Mastbos en naar het begin van het Eeuwiglaantje loopt. Ten zuiden van de latere buitenste linie van Spinola was het gebied een open heidegebied. Stadhouder Willem III liet “De Orde en het Reglement van zijne Koninklijke Majesteit van Groot-Brittanje op het beplanten van de Baronie van Breda” opstellen. Hierin staan ook allerlei regels over het beheer.

Langs de Aa of Weerijs ligt het drassige bosgebied Trippelenberg. Het gebied was al in de middeleeuwen bewoond en viel onder Heerlijkheid Ten Houte in de Hage. Aan de zuidoostrand van de Trippelenberg ligt de Prinsenhoeve. Eens stond hier een kasteel als centrum van de heerlijkheid ’t Hout. Het ridderlijk geslacht Uten Houte ontleent hier zijn naam aan. De oudste bekende bewoner van het kasteel was Jan Uten Houte. In 1740 werd het kasteel nog gerestaureerd, waarna het in 1819 werd gesloopt. Hierna verrees hier de huidige boerderij ‘De Prinsenhoef in ’t Hout’ genaamd. De Hoeve in het Hout wordt vanaf de 19e eeuw ook wel Prinsenhoeve genoemd, omdat zij tot het bezit van de Prinsen van Oranje behoorde.

Dit is een van de vele turfvaarten die rondom Breda lagen. De turf (brandstof) voor de stad werd met turfschepen via dit soort vaarten naar de stad versleept. Het beroemdste turfschip is het Turfschip van Breda. De list met het Turfschip van Breda is een van de bekendste voorvallen uit de 80-jarige oorlog. Het leidde tot de inname van Breda in 1590.

Ter signalering van een uitval van het Bredase garnizoen werden op de binnenste linie om de 400 meter redoutes opgeworpen. Op de hoek Haagweg/Tuinzigtlaan om de Bredase uitvalsweg (de Haagweg) te bewaken; ook op de kruising met de huidige Ettensebaan en verderop ter hoogte van de huidige Meidoornstraat werden in een redoute wachten opgesteld. 

De vakcommandant Von Isenburg legerde zich in 1624 met 4.000 man voetvolk van verschillende nationaliteiten en 300 ruiters in een legerkamp iets ten noorden van de bebouwde kom van Hage (nu Princenhage), pal ten westen van de Heilaarstraat (langs de rondweg).

Spinola handhaafde tijdens het beleg een strikte scheiding tussen rusten en werken (wachtdienst of grondwerk). Toen Spinola steeds meer troepen kreeg, legerde hij die tussen de reeds aanwezige legerkampen in, onder meer rond de ruïne van het in 1573 door Watergeuzen verwoeste kasteel Gageldonk (het huidige Hooghuis). Het kasteel Gageldonk bestond al in 1465. In 1465 is er sprake van een hoofdgebouw, met gracht, een hofstad, ophaalbrug, poort, stal, schuren, brouwhuis en boomgaard. Later zijn daar nog een kapel en een kasteelboerderij bijgekomen.Van dit kasteel is niets meer teruggevonden. En nieuw kasteel werd in de 16e eeuw gebouwd. Het restant hiervan, een poorttoren, is nu een onderdeel van het landgoed Hooghuis. De kapel van het kasteel ligt 100 meter verderop.

De Haagse Beemden waren in de 17e eeuw zomers dras en in de winter stonden ze onder water. In de bocht van de Rietdijk (gemarkeerd met een lans) werd een schans aangelegd in de buitenste linie. De schans lag op een stuk grond dat in de winter nog boven water stak, de Achter Emerdonk. Vanaf hier werd pal naar het oosten voor de aanleg van de rondweg over een lengte van 900 meter een dijk opgeworpen die liep tot aan de mark tegenover de Hartelberg. De Spanjaarden overspanden de Mark met een pontonbrug. Aan beide kanten werd deze pontonbrug beveiligd door dwars door de rivier geheid paalwerk. Bovendien stonden er zes kanonnen in de schansen rond de Hartelberg.

Op de plaats van de Kleine Schans te Terheijden werd in 1624 geen schans opgeworpen maar een legerkamp ingericht. Bij dit legerkamp blokkeerden de Spanjaarden de Mark als vaarweg. Wel was er een schans aangelegd op het kruispunt van de huidge Molenstraat, Raadhuisstraat en Schansstraat. In het voorjaar van 1625 was de Bredase voedselvoorraad grotendeels verbruikt. Daarom was het noodzakelijk om door een aanval de stad te ontzetten. Op 15 mei viel prins Frederik Hendrik bij verrassing Terheijden aan. Ternauwernood werd de aanval afgeslagen. In 1639 werd de Kleine Schans in Terheijden gebouwd om de scheepvaart op de Mark en de verbinding Breda-Moerdijk te beschermen. Deze werd tenslotte weer afgebroken, maar verrees opnieuw in 1830 als bolwerk tegen de Belgen.

In plaats van de aanleg van 2 linies werd ten oosten van Terheijden een steunpuntwal ingericht. In deze steunpuntwal werden redoutes en schansen gelegd. Ter plaatse een van deze schansen werd in 1701 de Linie van de Munnikenhof in zig-zag-vorm aangelegd door Menno van Coehoorn. In 1747 vond uitbreiding plaats met vier lunetten. Een lunet is een klein vestingwerk met twee schuine, naar buiten gerichte zijden en twee naar achter gerichte zijden. De linies van Van Coehoorn moesten de Republiek beschermen tegen invasies. Bedacht moet worden dat het Markkanaal nog niet was gegraven. De linies lopen dan ook door aan de overzijde van het huidige Markkanaal.

Op 17 juni 1905 waren de plannen rond om het kanaal te graven. Een kanaal vanaf het Wilhelminakanaal te Oosterhout naar de rivier de Mark bij Breda/Terheijden. Het werkelijke graven zou pas enkele jaren later beginnen. Bijzonder was dat er al twee bruggen waren gebouwd vóór het kanaal was aangelegd Later werd het kanaal onder deze bruggen doorgegraven.

De nu geheel beboste Vrachelse Heide was in 1624/25 open gebied. Toen op 30 september 1624 het Staatse leger zich verschanste in Made, verwachtte Spinola een aanval op de nog niet gesloten buitenste linie tussen het steunpunt op de waterscheiding en Teteringen. Om die aanval te kunnen weerstaan, verplaatste hij zijn reserve van het legerkamp bij Ginneken naar de Meerberg op de Vrachelse Heide. Om tijdig te worden gewaarschuwd, plaatste hij daarvóór bij het Pannenhuis in de buurtschap Ter Aalst, tussen De Zegge en Oosterhout, een rij staande ruiterpatrouilles. Prins Maurits voerde evenwel geen aanval uit, maar probeerde zoveel mogelijk Spaanse troepen op de Vrachelse Hei te binden, zodat Spinola Breda niet kon bestormen.

Spinola achtte zijn reserve niet sterk genoeg om de Staatsen uit de omgeving van Made te verdrijven. Drie weken lang stonden beide strijdmachten tegenover elkaar, zonder dat er sprake was van enige noemenswaardige strijd. Slechts een privé-vete werd uitgevoch-ten tussen 2 x 4 ruiters. Op de plaats waar het koestraatje op de Salesdreef aansluit lag in de steunpuntwal een redoute. Langs de huidige Salesdreef ligt voorbij de kruising met het Koestraatje het Spaans Kerkhof. Tijdens het beleg van Breda stierven veel Spaanse soldaten door de ontberingen van een langdurig beleg. Overleefde je als belegeraar honger en ziekten, dan was er nog de kans te sneuvelen in de strijd. De overleden Spaanse soldaten werden op dit kerkhof begraven.

De Spinolaschans maakte onderdeel uit van de buitenste linie. Deze liep vanuit de huidige Haagse Beemden, over de Mark, naar Terheijden Oorspronkelijk werden hier op de Hartelberg twee schansen aangelegd.Op de plaats van de zuidelijk gelegen schans ligt nu de, uit 1637 daterende, ‘Voormalige Spinolaschans’. De oorspronkelijk schans werd door Spinola na de overgave van Breda ontmanteld. Hij wilde niet dat hij later door de Staatsen zou worden gebruikt. Echter de schans werd, tijdens de belegering van Breda door Frederik Hendrik in 1637, opnieuw opgeworpen. Direct naast de schans ligt de Strikberg, een rivierduin. De naam Strikberg verwijst naar de plek waar de Heren van Breda konijnen vingen met behulp van een strik. 

De Hoge en Lage Vuchtpolder zijn van oudsher een nat, moerasachtig gebied. In de Hoge en Lage Vuchtpolder werd sinds 1314 turf gestoken. Midden door de Vucht lag een turfvaart (De Vuchtse Vaart), met daarlangs een vaartkant (de Zwarte Dijk) waarover de trekpaarden liepen. De gebieden werden tijdens het beleg van Breda (1624/25) onder water gezet. Spinola legde aan ten noorden en tussen deze ondergelopen polders verdedigingslinies aan. Een deel van de Lage Vuchtpolder behoort tot de meest waardevolle natte natuurgebieden van Brabant. Er wordt nog volop gewerkt aan het project' Natte Natuurparel’ dat tot doel heeft nieuwe natuur te ontwikkelen en te zorgen voor voldoende en schoon water. Ook de bescherming van weidevogels krijgt binnen dit project aandacht. 

De Hoge en de Lage Vucht (nu de wijk Hoge Vucht) waren al voor de komst van het Spaanse leger door het Bredase garnizoen ter verdediging onder water gezet. Spinola handhaafde deze situatie. Langs de Zwarte Dijk, die tussen de twee polders inlag, richtte Spinola zijn binnenste linie in. Omdat de Zwarte Dijk te smal was voor een wal volstond men met de aanleg van drie redoutes. Een aantal van deze redoutes werden weer zichtbaar en beleefbaar gemaakt. De redoutes zijn in een hedendaagse vorm teruggebracht. In tegenstelling tot de beschrijvingen ter plaatse hebben deze redoutes geen relatie met de turfwinning.

Het Staatse leger verzamelde zich begin mei 1625 bij Dongen. Spinola verwachtte toen een aanval op de binnenste linie bij Teteringen. Om persoonlijk leiding te geven aan het afslaan daarvan, ging hij vanuit zijn stafkamp bij Ginneken naar het legerkamp bij Teteringen. Dit lamp lag ter hoogte van de huidige Galgestraat. Prins Frederik Hendrik (foto) liet schijnaanvallen op Teteringen uitvoeren. Hij leidde daarmee de aandacht van de Spanjaarden af en viel bij verrassing Terheijden aan (zie Kleine Schans). De door majoor Roma te hulp geroepen vakcommandant Baglione wilde de eer van een overwinning voor zichzelf hebben en, hoewel hij wist dat Spinola in Teteringen was, stuurde hij boodschappers naar Ginneken. Toen Spinola er eindelijk van hoorde, was het gevecht al beslist