Νέο Μοναστήρι Δομοκού - Πρωτοχρονιά

«Ορθός» ή «Ντιούζκους» ή «Τσέστος» ή «Ζωναράδικος» είναι μερικά από τα ονόματα με τα οποία είναι γνωστός ο δημοφιλέστερος χορός των προσφύγων Βορειοθρακών από την περιοχή του Καβακλί.

Η ονομασία «Ορθός» είναι το πιο κοινό όνομα που χρησιμοποιείται από τους ηλικιωμένους Έλληνες του Ίντζοβο Βουλγαρίας (σημερινή ονομασία του Ακ-Μπουνάρ). Οι Ακμπουναριώτες που ζουν στην Ελλάδα σήμερα και οι Καβακλιώτες χρησιμοποιούν τις ονομασίες «Ντιούζκος» και «Ζωναράδικος», ενώ οι πρόσφυγες από το Μικρό και Μεγάλο Μοναστήρι χρησιμοποιούν την ονομασία «Τσέστος». Οι Ακμπουναριώτες χρησιμοποιούσαν την ονομασία «Αλατζάδικος» (παρδαλός), όταν χόρευαν τον χορό με διάταξη εναλλάξ άνδρας-γυναίκα στα πανηγύρια και τη Δευτέρα μετά από γάμο. Την ονομασία αυτή χρησιμοποιούσαν και οι Μοναστηριώτες.

Ο «Ορθός» χορός χορευόταν σε όλες τις περιστάσεις. Είναι ο χορός με τον οποίο άρχιζε απαραίτητα κάθε χορευτική εκδήλωση. Χορεύεται σε ανοιχτό κύκλο, όπου άνδρες και γυναίκες παίρνουν θέσεις ανακατεμένοι. Η λαβή των χεριών από τα ζωνάρια δεν τους αφήνει περιθώρια για μεγάλες κλίσεις δεξιά και αριστερά. Το κορμί είναι σε όρθια θέση και τα βήματα εναλλάσσονται πάνω στα μέρη του μουσικού μέτρου στρωτά, χωρίς τσακίσματα.

Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει δώδεκα κινήσεις που εκτελούνται σε έξι μ.μ., δηλ. δύο κινήσεις σε κάθε μ.μ., και αποτελείται από δύο μέρη: το πρώτο μέρος εκτελείται προς το εσωτερικό του κύκλου λοξά δεξιά και το δεύτερο προς τα πίσω με την πλάτη προς την περιφέρεια του κύκλου, έτσι ώστε ο χορός να αναπτύσσεται αργά προς τα δεξιά. Και τα δύο μέρη αποτελούνται από τις ίδιες κινήσεις. Τρία βήματα περπατητά, άρση χαμηλή του αριστερού, πάτημα του αριστερού και άρση χαμηλή του δεξιού. Οι χορευτές επαναλαμβάνουν αυτό το χορευτικό μοτίβο όλοι μαζί και συντονισμένα.

Οι γυναίκες χορεύουν με χαμηλές κινήσεις και χαρακτηρίζονται από μια σταθερότητα, ώστε να δίνουν την εικόνα του απόλυτου συντονισμού, ενώ οι άνδρες χορεύουν πιο ελεύθερα. Στη διάρκεια του χορού, οι άνδρες πραγματοποιούν μεμονωμένες μικροκινήσεις που δεν διαφοροποιούν το χορευτικό μοτίβο, αλλά διαμορφώνουν το προσωπικό ύφος. Παραλλαγές του χορευτικού μοτίβου πραγματοποιούνται ορισμένες φορές, πάντα όμως σε σχέση με τη μουσική. Οι παραλλαγές αυτές είναι επιμέρους κινητικά μοτίβα που αντικαθιστούν κινητικά μοτίβα του βασικού χορευτικού μοτίβου. Σε όλες τις φάσεις της εξέλιξης, υπάρχει απόλυτη ταύτιση μουσικής και χορού.

Όταν αρχίζει ο χορός, οι οργανοπαίχτες παίζουν μελωδικά θέματα που συνήθως σχετίζονται με κάποια τραγούδια. Σ’ αυτή τη φάση, οι χορευτές ξεκινούν με το χορευτικό μοτίβο του χορού που επαναλαμβάνεται συνέχεια. Στη συνέχεια και ανάλογα με τη συναισθηματική φόρτιση, οι οργανοπαίχτες περνούν στα ποικίλματα και «στολίδια» της μελωδίας, τα γνωστά «γυρίσματα». Με σημείο αναφοράς την αλλαγή στη μελωδία, οι χορευτές προσαρμόζουν την έντασή τους χρησιμοποιώντας βήματα ελαφρού στρωτού τρεξίματος, παραλλάσσοντας το χορευτικό μοτίβο.

Συγκεκριμένα μετά τα τρία πρώτα βήματα, πραγματοποιούν εναλλαγή δεξιού-αριστερού-δεξιού και αριστερού-δεξιού-αριστερού, ενώ το δεύτερο μέρος εκτελείται κανονικά. Η παραλλαγή αυτή είτε γίνεται απ’ όλους ταυτόχρονα είτε ξεκινά από κάποιον χορευτή που παρασύρει και τους άλλους να τον ακολουθήσουν. Η παραλλαγή αυτή είναι και η μοναδική που πραγματοποιούν οι γυναίκες. Εκτός από αυτήν, οι επιδέξιοι άνδρες χορευτές, όταν βρίσκονται συγκεντρωμένοι, εισάγουν έναν καινούργιο τρόπο με πολλές παραλλαγές, γνωστό ως χορό «Στον τόπο» ή «Τσέστο».

(6/8) Ορθός ή Ντιούζκους (Ίσιος) ή Ζωναράδικος «Ιάννης Μπαλκανιώτης»

Ένας δέντρους ριζουμένους κι ένας ξένους σκουτουμένους κι ένας ξένους σκουτουμένους, τ’ άλουγου τ’ κουντά διμένου, τ’ άλουγου τ’ κουντά διμένου, χλιμιτούσιν κι του λέει, χλιμιτούσιν κι του λέει, σήκου Ιάννη μ’ Μπαλκανιώτη, σήκου, Ιάννη μ’ Μπαλκανιώτη, τα συντρόφια σ’ ούλα πάνι.

Τα συντρόφια σ’ ούλα πάνι κι η καλή σ’ θα τα ρουτήσει κι η καλή σ’ θα τα ρουτήσει πού είν’ η Ιάννς η Μπαλκανιώτης; Που είν’ η Ιάννς η Μπαλκανιώτης, Ιάννς απόμνιν στου Ιντίρνι, Ιάννς απόμνιν στου Ιντίρντι, τ’ άλουγου τ’ να καλιγώσει. Τ’ άλουγου τ’ να καλιγώσει, π’ ασήμ’ πέταλου να βάλει, π’ ασήμ’ πέταλου να βάλει κι καρφίτσ’ μαργαριτάρι.

Από τους βασικούς χορούς του χορευτικού ρεπερτορίου στα χωριά του Καβακλί, όπου χορευόταν σε όλες τις περιστάσεις, πάντοτε με τη συνοδεία μουσικών οργάνων αλλά και τραγουδιών παλαιότερα. Η ονομασία του προέρχεται ενδεχομένως από την τουρκική λέξη «παϊτάκ» (=ραιβοσκελής, κάποιος που περπατάει «ανώμαλα»). Ακόμη, το ρυθμικό σχήμα του χορού έχει δύο μέρη άνισα μεταξύ τους (5/8) (2+3), πάνω στα οποία εναλλάσσονται οι κινήσεις των χορευτών και δίνουν την εντύπωση ότι κουτσαίνουν.

Χορεύεται από άνδρες και γυναίκες που τοποθετούνται ανακατεμένοι σε ανοιχτό κύκλο και ο χορός αναπτύσσεται κυρίως προς τα δεξιά, σε κυκλική τροχιά. Το χορευτικό μοτίβο αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο μέρος αναπτύσσεται προς τα αριστερά με μικρή στροφή του σώματος προς τα αριστερά. Το δεύτερο μέρος εκτελείται με μέτωπο στο κέντρο του κύκλου και το τρίτο προς τα δεξιά με μέτωπο λοξά προς τη φορά του κύκλου.

Δύο επιμέρους κινητικά μοτίβα, Α΄ και Β΄ που το καθένα τους αντιστοιχεί σε ένα μουσικό μέτρο, συνθέτουν το σύνολο του χορευτικού μοτίβου του χορού. Καθένα από τα μοτίβα αυτά περιλαμβάνει δύο κινήσεις, που αντιστοιχούν στα δύο μέρη του μουσικού μέτρου. Το κινητικό μοτίβο Α΄ περιλαμβάνει μια αναπήδηση χαμηλή αξίας 2/8 και πάτημα του ποδιού της άρσης αξίας 3/8. Το κινητικό μοτίβο Β΄ περιλαμβάνει ένα χτύπημα του ποδιού αξίας 2/8 και πάτημα του άλλου ποδιού αξίας 3/8.

Τα χέρια είναι πιασμένα από τις παλάμες τεντωμένα κάτω και η θέση τους εναλλάσσεται σύμφωνα με τις εναλλαγές και επαναλήψεις των κινητικών μοτίβων. Έτσι, στο πρώτο κινητικό μοτίβο τα χέρια αιωρούνται χαλαρά προς τα πίσω σε μικρή απόσταση από τον κορμό. Στο δεύτερο αιωρούνται προς τα εμπρός στην ίδια απόσταση από τον κορμό. Στο τρίτο αιωρούνται πάλι προς τα πίσω. Στο τέταρτο κάμπτονται στους αγκώνες με τους πήχεις περίπου σε οριζόντια θέση. Στο πέμπτο παραμένουν στην ίδια θέση και στο έκτο τεντώνουν προς τα κάτω και αιωρούνται ξανά προς τα πίσω. Στο έβδομο κινητικό μοτίβο τα χέρια κάμπτονται στους αγκώνες και στη θέση αυτή παραμένουν μέχρι το τέλος του χορευτικού μοτίβου.

Άνδρες και γυναίκες επαναλαμβάνουν το βασικό χορευτικό μοτίβο εντείνοντας τις κινήσεις τους σε στιγμές κεφιού. Οι μόνες παραλλαγές, από τους έμπειρους κυρίως χορευτές, είναι αλλαγές στη σύνθεση των κινητικών μοτίβων του βασικού χορευτικού μοτίβου (αντικατάσταση κινητικών μοτίβων Α΄ από κινητικά μοτίβα Β΄ και αντίστροφα). Στην Παϊντούσκα συναντάμε κινητικά μοτίβα που χρησιμοποιούνται και στους χορούς «Στις τρεις», «Τροΐρου», «Ζερβό» και «Ζίγκλο».

Από τους βασικούς χορούς του τοπικού ρεπερτορίου του Μεγάλου Μοναστηριού της Βόρειας Θράκης (Ανατολικής Ρωμυλίας) που χορευόταν σε όλες τις περιστάσεις. Βασικός επίσης χορός του χορευτικού ρεπερτορίου όλων των καρυώτικων χωριών.

Χορεύεται σε ανοικτό κύκλο από άνδρες και γυναίκες που τοποθετούνται ανακατεμένοι και πιάνονται από τις παλάμες με τα χέρια τεντωμένα. Μερικές φορές, ο πρώτος και ο τελευταίος έπιαναν τα χέρια και έτσι έκλεινε ο κύκλος. Αυτό πρέπει να το θεωρήσουμε μάλλον περιστασιακό. Συνοδεύεται πάντα από οργανική μουσική σε δίσημο ρυθμό, ενώ δεν έχει αναφερθεί η συνοδεία τραγουδιού.

Κατά την εκτέλεση του χορευτικού μοτίβου, ορισμένα κινητικά στοιχεία επαναλαμβάνονται τρεις φορές, γεγονός στο οποίο οφείλει ο χορός το όνομά του. Χορεύεται με στρωτά περπατητά βήματα στην αρχή, ενώ όταν η ένταση ανεβαίνει από κάποια «γυρίσματα» της μουσικής, τα βήματα γίνονται πηδηχτά και σύνθετα. Όταν χορεύεται με απλά βήματα, τότε κάθε κίνηση του χορευτικού μοτίβου αντιστοιχεί σε ¼ του μουσικού μέτρου. Όταν χορεύεται με πηδηχτά βήματα, κάθε ¼ του μ.μ. εκτελούνται δύο κινήσεις με αξία 1/8 η καθεμία.

Το σύνολο του χορευτικού μοτίβου διαμορφώνεται από δύο επιμέρους κινητικά μοτίβα Α΄ και Β΄. Το κινητικό μοτίβο Α΄ περιλαμβάνει μια αναπήδηση χαμηλή αξίας 1/8 και πάτημα του ποδιού της άρσης αξίας 1/8 επίσης. Το κινητικό μοτίβο Β΄ περιλαμβάνει ένα χτύπημα του ποδιού αξίας 1/8 και πάτημα του άλλου ποδιού αξίας 1/8.

Οι γυναίκες προτιμούν να χορεύουν περισσότερο με απλά βήματα, ενώ οι κινήσεις των ανδρών διακρίνονται απ’ αυτές των γυναικών με βάση τον δυναμισμό τους. Ακόμη, οι άνδρες πραγματοποιούν κάποιες παραλλαγές (φιγούρες), με αντικατάσταση των κινητικών μοτίβων Α΄ από κινητικά μοτίβα Β΄ σε ορισμένα σημεία του χορευτικού μοτίβου καθώς και καθίσματα.

Οι κινήσεις των ποδιών συνοδεύονται από τις αντίστοιχες κινήσεις των χεριών, που αιωρούνται τεντωμένα πίσω-μπρος. Στο πρώτο μέρος, όταν τα βήματα είναι στρωτά, τα χέρια κινούνται με το πάτημα του πρώτου βήματος προς τα πίσω και στη συνέχεια μπρος-πίσω, ενώ στο δεύτερο (πηδηχτό) μέρος, σε κάθε κινητικό μοτίβο Β΄ αιωρούνται τεντωμένα προς τα πίσω (τη στιγμή που χτυπά το πόδι πρέπει να βρίσκονται στο τελικό σημείο πίσω) και σε κάθε κινητικό μοτίβο Α΄ αιωρούνται προς τα εμπρός. Οι Μεγαλομοναστηριώτες (πρόσφυγες) του Νέου Μοναστηριού Φθιώτιδας στα επιτόπου βήματα λυγίζουν τα χέρια στους αγκώνες, στοιχείο που δεν συναντάμε στους Μεγαλομοναστηριώτες του Μεγάλου Μοναστηρίου Λάρισας και Τρικάλων Ημαθίας. Επίσης, σε καβακλιώτικη  καταγραφή δεν υπάρχουν περπατητά βήματα παρά μόνο πηδηχτά.

Το χορευτικό μοτίβο του χορού περιλαμβάνει δώδεκα κινήσεις στο Α΄ μέρος που εκτελούνται σε έξι μ.μ. και εικοσιτέσσερις κινήσεις στο Β΄ μέρος.

Από τους βασικούς χορούς στο ρεπερτόριο των προσφύγων από τα χωριά του Καβακλί. Χορεύεται κυρίως στους γάμους. Το ίδιο σημαντικός είναι και στο ρεπερτόριο των χωριών της Μαύρης Θάλασσας με παρόμοια λειτουργία. Στην Μπάνα π.χ. τον χόρευαν στον γάμο και τον ονόμαζαν «Ίσια απάν» και «Καλινίτικο», ενώ στα χωριά του Έβρου τον συναντάμε με την ονομασία «Μαντηλάτος». Το όνομα του χορού είναι σύνθετο από τις λέξεις «συν» και «καθίζω», που είτε έχει την έννοια του «χορεύω» (δηλ. «συγκαθίζω» = «συγχορεύω») είτε προήλθε από τα καθίσματα, μια παραλλαγή που συνηθίζεται να εκτελείται συχνά από τους άνδρες.

Ο ρυθμός του χορού είναι επτάσημος 7/8 (2+2+3) με γρήγορη αγωγή και συνοδεύεται από οργανική μουσική κυρίως σήμερα, ενώ παλαιότερα και από τραγούδια. Χορεύεται από άνδρες ή γυναίκες ή από άνδρα και γυναίκα. Το ζευγάρι χορεύει αντικριστά και κινείται ελεύθερα προς όλες τις κατευθύνσεις σε μικρό χώρο και σε σχέση πάντοτε ο ένας με τον άλλο. Όταν συμμετέχουν περισσότερα ζευγάρια, τότε αυτά κινούνται τελείως ανεξάρτητα το ένα από το άλλο.

Το βασικό χορευτικό μοτίβο εκτελείται σε δυο μουσικά μέτρα και περιλαμβάνει δύο επιμέρους κινητικά μοτίβα που το καθένα τους συμπίπτει με ένα μουσικό μέτρο: το πρώτο κινητικό μοτίβο αποτελείται από τρία βήματα που εναλλάσσονται πάνω στα τρία μέρη του μουσικού μέτρου (δεξί-αριστερό-δεξί), στο δεύτερο κινητικό μοτίβο τα πόδια εναλλάσσονται με τον ίδιο τρόπο αλλά αντίθετα (αριστερό-δεξί-αριστερό). Τα μοτίβα εκτελούνται ελεύθερα, άλλοτε επί τόπου άλλοτε μπροστά, πίσω ή πλάγια. Τα χέρια κινούνται στο ύψος των ώμων, λυγισμένα ελαφρά στους αγκώνες.

Οι γυναίκες εκτελούν συνέχεια το βασικό χορευτικό μοτίβο αλλάζοντας μόνο κατευθύνσεις, ενώ οι άνδρες εκτελούν και διάφορες παραλλαγές (φιγούρες) σύμφωνα με τα «γυρίσματα» της μουσικής (κυρίως καθίσματα και ρυθμικά χτυπήματα των χεριών και των ποδιών με τα χέρια).

Υπήρχαν διαφορετικές μελωδίες που συνόδευαν, παλαιότερα τουλάχιστον, τον χορό των ανδρών και των γυναικών: όπως έλεγαν χαρακτηριστικά «Αντρίτκους Συγκαθιστός» και «Ινικίτκους», εννοώντας δύο διαφορετικές μελωδίες πάνω στο ίδιο ρυθμικό σχήμα. Στη γυναικεία μελωδία το ύφος ήταν πιο ήπιο, ενώ στην αντρική πιο έντονο. Σήμερα αυτή η διάκριση δεν υπάρχει. Όταν ο χορός χορεύεται μετά τα «δωρίσματα» της νύφης, τότε οι χορευτές χορεύουν με τα δώρα στα χέρια, που τα κρατούν ψηλά και τα επιδεικνύουν κινώντας τα δεξιά-αριστερά: «Συγκαθίζουν τα δώρα». Αυτή είναι ίσως η αιτία που οι χορευτές, όταν δεν κρατούν κάποιο αντικείμενο, χορεύουν με τα χέρια στην ίδια θέση.