Tussen de strijdende partijen

Inleiding

Tot nu toe hebben de teams van Artsen Zonder Grenzen uitsluitend toegang gekregen tot gebieden die door de Oekraïense strijdkrachten worden gecontroleerd. Dat betekent dat zij enkel in gebieden die Oekraïne in handen heeft getuige waren van de vernietigingen die de oorlog heeft aangericht. Artsen Zonder Grenzen heeft geprobeerd toegang te krijgen tot gebieden die door Russische troepen worden bezet, maar die hebben daar geen toestemming voor gegeven. We kunnen dus niet inschatten hoe de situatie is in gebieden die het Russische leger controleert. 

De informatie hieronder is verzameld in gebieden waar gevochten wordt (Mykolajiv, Apostolove) en in gebieden die eerder door de Russen waren bezet, maar die de Oekraïense troepen hebben heroverd (de regio’s Donetsk en Cherson). De informatie is gebaseerd op wat onze teams met eigen ogen hebben gezien en op wat patiënten en lokale gezondheidsmedewerkers hen hebben verteld. Die observaties geven geen volledig beeld van de verwoestingen die de oorlog heeft aangericht, maar maken wel duidelijk hoe de bevolking onder het oorlogsgeweld lijdt.

Een patroon van verwoestingen

De frontlijn in de oorlog in Oekraïne is bijna 1000 km lang. Voordat het geweld in 2022 dramatisch escaleerde, waren er in deze oorlog al meer dan 14.000 doden gevallen. ¹  Sinds februari 2022 zijn daar duizenden doden, gewonden en getraumatiseerde mensen bijgekomen. Meer dan 5,3 miljoen mensen zijn intern ontheemd ²  en 8,1 miljoen mensen zijn naar het buitenland gevlucht. ³  Russische troepen zijn het land in februari 2022 binnengevallen, maar in augustus 2022 lanceerde het Oekraïense leger een tegenoffensief. Tegen 11 november had Oekraïne 74.443 vierkante kilometer ⁴  heroverd van het grondgebied dat de Russen eerder hadden bezet.

Sinds de escalatie van de oorlog in februari 2022 heeft Artsen Zonder Grenzen haar humanitaire activiteiten in Oekraïne opgeschaald. We zetten vooral in op ondersteuning aan mensen die dicht bij de frontlijn wonen, want daar is de humanitaire en medische hulp het dringendst nodig. We hebben chirurgische en spoedeisende diensten opgericht, patiënten geëvacueerd naar medische faciliteiten die verder van het front liggen, essentiële geneesmiddelen en medisch materiaal geleverd, mobiele klinieken ingezet en ook fysiotherapie en geestelijke gezondheidszorg verstrekt. 

Toen de frontlijn naar het zuidoosten was opgeschoven, hebben onze teams een evaluatie gemaakt van de medische en humanitaire noden van de inwoners van 161 steden en dorpen in de regio’s Donetsk en Cherson die getroffen waren door het geweld toen de frontlijn verschoof. We wilden mensen die nog steeds in het omstreden gebied leefden medische zorg aanbieden en vaak werkten onze medische teams op slechts 12 km van de frontlijn. Zij zagen overal enorme verwoestingen: woningen, winkels, speelterreinen, scholen en ziekenhuizen lagen in puin door de onophoudelijke bombardementen en artilleriebeschietingen.

Dat gold ook voor Drobysheve, een dorp in de regio Donetsk. De medische teams van Artsen Zonder Grenzen konden niet één gebouw vinden dat stevig en veilig genoeg was om er een noodkliniek in onder te brengen. Uiteindelijk hebben ze scheepscontainers, die met een ander doel naar het gebied waren gebracht, als kliniek ingericht. Dit deden ze ook in 10 andere dorpen in de regio’s Cherson en Donetsk.

Net zoals Drobysheve zijn sommige dorpen in Cherson en Donetsk twee of drie keer overgenomen door de strijdende partijen, waarbij telkens zwaar gevochten werd. In de strijd om dorpen zoals Drobysheve zijn de verwoestingen hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt door de zware artillerie van beide partijen. De mensen die ertussenin zaten werden bijna continu bestookt. 

‘Sommige steden en dorpen waar we werken, zijn volledig verwoest. Ik werk al 25 jaar in oorlogsgebieden en in al die tijd heb ik slechts één of twee keer zulke verwoestingen gezien – in Mosul en Grozny. Langs de 1000 km lange frontlijn in Oekraïne zijn sommige gebieden gewoon van de kaart geveegd.’   ^{Christopher Stokes, operationeel directeur van Artsen Zonder Grenzen in Oekraïne}  

In de gebieden die de Oekraïense troepen in de regio Cherson hebben heroverd, zijn 89 medische voorzieningen zo zwaar beschadigd dat ze niet meer gebruikt kunnen worden. ⁵  Gebaseerd op de steden en dorpen waar die voorzieningen zich bevonden en rekening houdend met het aantal mensen dat ontheemd is, betekent dit dat meer dan 163.000 mensen ⁶  geen toegang hebben tot medische voorzieningen. 

Op de ochtend van 15 juni 2022 was een ander team van Artsen Zonder Grenzen getuige van soortgelijke schade in het ziekenhuis van Apostolove, in het zuiden van de regio Dnipro. Dat was een functionerend ziekenhuis dat ’s nachts onder vuur kwam te liggen. Ook hier werden honderden gaten aangetroffen in het ziekenhuisgebouw en in de grond, en granaatscherven in de kliniek en de omgeving. Door die aanval moesten de directeur van het ziekenhuis en de medische teams van Artsen Zonder Grenzen hun medische activiteiten verschillende dagen opschorten, tot het gebied ontsmet en veilig verklaard was. Patiënten die dringend medische zorg nodig hadden, hadden op dat moment geen toegang tot deze zorg.

Na het Oekraïense tegenoffensief kon Artsen Zonder Grenzen tal van medische voorzieningen bereiken op plaatsen die voordien door Russische troepen waren bezet, zowel in de regio Cherson als in de regio Donetsk. Onze teams stelden vast dat de gezondheidsvoorzieningen geplunderd waren en dat medische voertuigen, ook ambulances, vernield waren. In twee medische voorzieningen troffen ze wapens en explosieven aan.

Hoewel de grootschalige vernietiging van burgerinfrastructuur door artillerievuur en luchtaanvallen in deze oorlog goed gedocumenteerd is, stootte Artsen Zonder Grenzen op drie verschillende plaatsen in functionerende ziekenhuiscomplexen ook op antipersoonsmijnen – op 8, 11 en 15 oktober 2022. Deze medische voorzieningen bevonden zich in gebieden die eerder door de Russen waren bezet, in de regio’s Cherson, Donetzk en Izyum. 

De gezondheidszorg tijdens de bezetting

Tussen 15 november 2022 en 19 februari 2023 verstrekten de teams van Artsen Zonder Grenzen in de regio’s Donetsk en Cherson ongeveer 11.000 consultaties aan mensen in steden en dorpen die daarvoor door de Russen waren bezet. De teams stelden vast dat mensen die niet hadden kunnen vluchten, weinig zorgtoegang hadden. De meerderheid (65%) van de patiënten was oud, minder mobiel of leed aan chronische ziekten, o.a. een chronisch hoge bloeddruk, cardiovasculaire aandoeningen en diabetes. Die chronische aandoeningen waren vaak maandenlang niet behandeld omdat de mensen door het voedselgebrek hun dieet niet konden aanhouden. Dit leidde tot problemen met mobiliteit, het gezichtsvermogen en spierfunctionaliteit waardoor ze meer van andere mensen afhankelijk werden. 

Van november 2022 tot januari 2023 heeft Artsen Zonder Grenzen 48 gesprekken gevoerd en opgenomen, met patiënten en gezondheidsprofessionals. Zij zeiden dat de toegang tot essentiële geneesmiddelen en medische zorg tijdens de Russische bezetting erg beperkt was. Dit werd bevestigd door de verhalen die veel patiënten tijdens privéconsultaties aan medewerkers van Artsen Zonder Grenzen hadden verteld. Volgens de patiënten en de gezondheidsprofessionals werden de medische voorzieningen en de apotheken die niet waren vernietigd geplunderd en de bezetter bekommerde zich niet om de aanvoer van geneesmiddelen. 

‘Toen de Russische troepen binnenvielen, bleven slechts een paar artsen en leden van het medisch personeel in het ziekenhuis. We hadden geen enkele chirurg. Elke dag werden er mensen naar het ziekenhuis gebracht die door granaatscherven gewond waren. We hielpen hen. Na verloop van tijd raakte het medisch materiaal op.

Ik moest naar de Russen gaan en hen zeggen dat we niets hadden om de mensen te verzorgen. Zo hadden we bijvoorbeeld geen blaaskatheters meer. Die heb je nodig voor mensen die zwaargewond zijn, op intensieve zorg worden behandeld en niet uit bed kunnen komen. We moesten die katheters in een speciale oplossing weken en ze daarna opnieuw gebruiken. We hadden zelfs geen urinezakken, dus gebruikten we flessen. Er was ook dringend nood aan geneesmiddelen voor mensen met diabetes en hoge bloeddruk.

De meeste mensen die waren achtergebleven, waren oud en leden aan chronische aandoeningen. (…) Op een keer zeiden de Russen: “Stel een lijst op met geneesmiddelen, wij zullen jullie alles geven.” Ik heb hen die lijst zeker tien keer gegeven. Op de lijst stonden 86 producten en ze gaven er ons slechts 16; verband, gaas, plastic matrasovertrekken, canules, spuiten en een paar geneesmiddelen zoals pijnstillers en ontstekingsremmende pillen. Ik vroeg hen: “En hoe moet ik bijvoorbeeld hypertensie of diabetes behandelen?”’ — Arts, regio Cherson

Berichten tussen medische teams van Artsen Zonder Grenzen en Oekraïense artsen en verplegend personeel bevestigden hoe moeilijk het was om aan geneesmiddelen te komen en medische zorg te krijgen. Ook berichten tussen mensen die werkten in door de Russen bezette gebieden in de regio’s Cherson en Zaporizja bevestigden dit: zij vroegen herhaaldelijk om hun essentiële geneesmiddelen te bezorgen.

Van mei tot september 2022 kon Artsen Zonder Grenzen aan een aantal van die verzoeken voldoen. Dat lukte dankzij de steun van Oekraïense vrijwilligersorganisaties. Deze organisaties zorgden ervoor dat essentiële geneesmiddelen en materiaal vervoerd werden van gebieden dat door Oekraïne gecontroleerd werd naar gebieden die in handen waren van het Russische leger. Het enige officieel erkende overgangspunt langs de frontlijn lag in Vasylivka, een stad in de regio Zaporizja. Maar vanaf september 2022 werd het materiaal dat vanuit Oekraïne naar de door Rusland bezette gebieden werd gestuurd tegengehouden en konden de teams van Artsen Zonder Grenzen niet langer medisch materiaal sturen.

Volgens getuigenissen van patiënten hebben mensen in gebieden waar fel is gevochten soms maandenlang geen essentiële geneesmiddelen gehad. Daardoor waren veel patiënten zichtbaar verzwakt. Bovendien waren hun dorpen in een slagveld veranderd, waren ze constant met artillerie beschoten en waren er familieleden vermist geraakt of gestorven. 

‘Veel mensen die naar onze mobiele kliniek kwamen, hadden pijn. Ze hadden enkel pijnstillers nodig, maar tijdens de bezetting hadden ze daar in hun dorp geen toegang toe. Ze vertelden ons dat ze tijdens de bezetting geen artsen of paramedici hadden gezien. Sommige mensen kregen geneesmiddelen via humanitaire hulp, maar wisten niet hoe ze die moesten gebruiken. 

Ik heb een man behandeld die een verband nodig had voor zijn wonde, maar hij had al maanden geen enkele verzorging gekregen. Geen desinfecterende vloeistof, geen antiseptica, geen verbandmateriaal. Hij waste zijn verband en hergebruikte het.’  Arts Artsen Zonder Grenzen, mobiele kliniek, regio Donetsk

Patiënten vertelden Artsen Zonder Grenzen dat de zorgtoegang in medische voorzieningen door een aantal factoren werd bemoeilijkt, onder andere door het feit dat ze zich niet vrij konden bewegen. In meerdere gevallen mochten dorpsbewoners maandenlang hun straat niet verlaten, ook niet om op zoek te gaan naar essentiële geneesmiddelen. 

Doordat zoveel gezondheidsvoorzieningen verwoest waren, moesten mensen die dringend zorg nodig hadden veel grotere afstanden afleggen door gevaarlijk gebied. Zo stelden ze zich nog meer bloot aan gevaar. Een 65 jaar oude patiënte uit het dorp Borozenske in de regio Cherson beschreef hoe ze tijdens de Russische bezetting haar man begeleidde en ze op weg naar een dringende medische consultatie 12 checkpoints moesten passeren: 

‘Tijdens de bezetting was de polikliniek van Borozenske zwaar beschadigd. Alle computers en apparatuur waren gestolen. In mei gleed mijn man van een ladder en verwondde zijn voet ernstig. We namen contact op met de dokter die vroeger in de polikliniek werkte, maar hij kon ons niet helpen – hij had geen geneesmiddelen en geen materiaal – en dus raadde hij ons aan naar het ziekenhuis van Berislav te gaan. Die stad ligt 50 km verderop en we moesten 12 Russische controleposten passeren om het ziekenhuis te bereiken. Daarbij moesten we terug in Borozenske zijn voordat de avondklok inging. U begrijpt dat toegang tot gezondheidszorg geen prioriteit was als je zoveel uitdagingen moest overwinnen, tenzij het een kwestie van leven of dood was.’ — Patiënt van Artsen Zonder Grenzen, Borozenske, regio Cherson

Het is niet gemakkelijk om een duidelijk patroon vast te stellen. Uit de gesprekken die Artsen Zonder Grenzen met patiënten echter voerde, blijkt toch dat de behandeling van burgers en hun toegang tot zorg tijdens de Russische bezetting afhankelijk was van het onvoorspelbare gedrag van elke individuele Russische eenheid. 

Veel patiënten vertelden hoe ze de bezettingsautoriteiten om hulp en geneesmiddelen vroegen, en wat de uiteenlopende resultaten van die verzoeken waren. Soms werd de vraag om hulp botweg geweigerd, zelfs door militaire artsen; andere keren werd mensen gevraagd lijsten met de benodigde geneesmiddelen op te stellen, maar die werden nooit geleverd.

Patiënten verklaarden dat het gedrag van de Russische eenheden sterk verschilde. Sommige eenheden behandelden gewonde burgers en zorgden ervoor dat er geneesmiddelen werden aangevoerd, andere plunderden apotheken en medische voorzieningen.

Zorgverleners die in gebieden hebben gewerkt die door de Russen bezet waren, vertelden teams van Artsen Zonder Grenzen hoe de soldaten hen behandelden. Ze intimideerden hen, sloten hen op, pleegden geweld en begingen wreedheden. Een arts die in een voorziening werkt die momenteel door Artsen Zonder Grenzen wordt gesteund, deelde zijn ervaringen:

‘Russische soldaten kwamen naar mijn huis om me te arresteren. Ze brachten me naar de administratieve afdeling en daar werd ik twee uur lang ondervraagd. Ze zeiden dat ze wilden dat het ziekenhuispersoneel met hen samenwerkte. Ze sloegen me. Ze bevalen me geen Oekraïens te praten.

Uiteindelijk werd ik vrijgelaten, maar een week later kwamen de soldaten terug, deze keer in het ziekenhuis. Ze sloegen me in de boeien voor de ogen van het ziekenhuispersoneel. Ze duwden me in een voertuig en brachten me naar de kelder van mijn huis. Daar werd ik opnieuw geslagen. Ze waren op zijn minst met tien. Ze vernielden alles in de kelder, het huis en de garage.

Ze hielden mijn huissleutels bij en brachten me naar het politiekantoor dat door de Russen was bezet. Ik werd in de kelder een half uur lang in een cel gestopt, toen kwam er een soldaat en die zei dat ik een paar uur de tijd kreeg om de streek te verlaten, anders zouden ze me doden. Hij zei dat ik niet naar het ziekenhuis mocht gaan en met niemand van het personeel mocht spreken.

Ze zetten me in mijn auto en volgden me naar de grijze zone. De weg lag vol landmijnen. Ik begon te rijden, doodsbang dat ik in mijn auto zou sterven. Ik reed over de velden en bereikte de Oekraïense troepen. Ik liet hun de schrammen en blauwe plekken zien die de handboeien hadden veroorzaakt en zij hielpen mij naar door Oekraïne gecontroleerd gebied en naar mijn familie.’ — Arts, regio Mykolajiv

Besluit

De oorlog in Oekraïne heeft enorme verwoestingen aangericht en ook de medische voorzieningen zijn zwaar getroffen. Dat zal de toegang tot gezondheidszorg nog lange tijd bemoeilijken. In gesprekken die door Artsen Zonder Grenzen werden opgenomen, melden patiënten die na de invasie van februari 2022 in gebieden hebben gewoond die door Rusland bezet zijn geweest dat hun toegang tot essentiële geneesmiddelen en medische voorzieningen ernstig werd ingeperkt, en dat ziekenhuizen en apotheken geplunderd werden. Hun verklaringen komen overeen met de medische toestand van heel wat patiënten van Artsen Zonder Grenzen, namelijk dat velen van hen maandenlang geen behandeling hebben gekregen.

De strijdende partijen moeten het internationaal humanitair recht eerbiedigen en zich houden aan hun verplichting om burgers en civiele infrastructuur te beschermen: ziekenhuizen en andere gezondheidsvoorzieningen mogen nooit een doelwit zijn. Verder moeten de strijdende partijen de vrije aanvoer van levensreddende geneesmiddelen en medische voorraden toestaan en moeten mensen in nood veilig en ongehinderd toegang krijgen tot onafhankelijke humanitaire hulp.

Artsen Zonder Grenzen is sinds 1999 actief in Oekraïne. Sinds 24 februari 2022 hebben we onze activiteiten aanzienlijk opgeschaald en focussen we op het tegemoetkomen aan de noden die door de oorlog in Oekraïne zijn ontstaan. Vandaag is Artsen Zonder Grenzen actief in Apostolove, Dnipro, Fastiv, Ivano-Frankivsk, Charkov, Kostjantynivka, Kropyvnytsky, Kryvy Rih, Kiev, Lviv, Lyman, Mykolajiv, Odessa, Pokrovsk, Slovjansk, Ternopil, Oezjhorod, Zaporizja en Zjytomyr. We bieden onder andere spoedchirurgie, behandelen tuberculose, verzorgen slachtoffers van seksueel geweld, geven fysiotherapie en verstrekken geestelijke gezondheidszorg. We sturen ook een vloot ambulances aan en een speciaal voor medische evacuaties ingerichte trein. In 2022 zijn 2558 patiënten, waaronder 700 met traumaletsel, geëvacueerd uit gebieden dicht bij de frontlijn.

 ¹  Bron:  UN OCHA .  ²  Bron:  IOM .  ³  Bron:  UNHCR .  ⁴  Bron: Institute for the Study of War.  ⁵  Bron: Regionale overheid Cherson.  ⁶  Bron: Regionale overheid Cherson.  ⁷   https://www.msf.org/msf-team-witnesses-hospital-bombing-mykolaiv