Sociale kwetsbaarheid hitte

De gevolgen van klimaatverandering zoals extreme hitte of wateroverlast kunnen iedereen raken. Bij het in kaart brengen van de impact gaat de aandacht meestal uit naar: het aantal millimeter water of de  temperatuur op een hete zomerdag . Maar hoe erg iemand hierdoor wordt geraakt, hangt van meer factoren af, zoals sociale factoren. Hierdoor worden sommige mensen harder geraakt dan anderen. In dit kaartverhaal gaan we daarom in op het begrip sociale kwetsbaarheid en laten we zien hoe dit een rol speelt bij hitte.

Kwetsbaarheid verwijst naar de mate waarin mensen en hun middelen negatieve gevolgen ervaren als ze worden geraakt door overstromingen of hittegolven. Binnen het begrip 'kwetsbaarheid' verwijst sociale kwetsbaarheid naar kenmerken van individuen, zoals leeftijd, gezondheid, inkomen en sociale netwerken. Deze kenmerken zijn van invloed op:

• De gevoeligheid voor klimaateffecten. Bepaalde groepen, zoals ouderen en kinderen, zijn gevoeliger voor extreme hitte.
• Het aanpassingsvermogen van mensen. De impact van een extreme zomerbui kan groter zijn voor mensen die in armoede leven. Zij hebben minder mogelijkheden om voorzorgsmaatregelen te nemen en kunnen schade minder goed opvangen.

Het is daarom belangrijk om de relatie tussen de sociale kwetsbaarheid van groepen en klimaatrisico's als hitte, droogte, overstromingen en wateroverlast te identificeren en in kaart te brengen. Kwetsbare groepen worden namelijk het hardst geraakt.

In dit kaartverhaal leggen we uit hoe sociale kwetsbaarheid een rol speelt bij hitte. Dit doen we door voorbeelden te geven van indicatoren die relevant zijn bij het in beeld brengen van sociale kwetsbaarheid.

Voor hitte zijn verschillende groepen mensen extra kwetsbaar (zie ook onderstaande illustratie):

• Ouderen: Ouderen zijn kwetsbaar vanwege hun verminderde lichaamswarmteregulatie, een verminderd dorstgevoel en een beperkt vermogen zich aan te passen aan extreme hitte.
• Mensen die in sociaal isolement leven: Vooral ouderen die alleen wonen zijn kwetsbaarder tijdens extreme hitte vanwege een gebrek aan ondersteuning.
• Mensen met een zwakke gezondheid: Mensen met een zwakke gezondheid zijn beperkt in staat om te reageren op omgevingsomstandigheden, waardoor ze kwetsbaarder zijn voor hitte.
• Jonge kinderen: Kinderen tot 5 jaar zijn gevoelig vanwege hun beperkte weerstand tegen extreme temperaturen. Binnen deze groep zijn zuigelingen het meest kwetsbaar.
• Mensen die in armoede leven: Mensen die in armoede leven hebben vaak beperkte financiële middelen voor maatregelen tegen hitte, zoals airconditioning of zonwering.

In dit kaartverhaal werken we twee indicatoren uit die aansluiten bij één of meer kwetsbare groepen: 65-plussers met een broze gezondheid en huishoudens onder of rond het sociaal minimum. We laten ook zien hoe deze ruimtelijk overlappen. Jonge kinderen zijn ook extra kwetsbaar voor hitte, maar deze groep werken we hier niet verder uit met een indicator.

Ouderen zijn de grootste kwetsbare groep voor hitte. Maar niet alle ouderen zijn even kwetsbaar. Het zijn vooral de ouderen met een ‘broze gezondheid’ die risico lopen tijdens hittegolven. Op basis van  expert judgement  is vastgesteld dat 80 tot 90% van de indicatoren uit de broosheidsindex bepalend zijn voor de hittegevoeligheid van bewoners.

Wat is broosheid? Broosheid is een vertaling van de Engelse term frailty en betekent een verhoogde kwetsbaarheid als gevolg van verminderde reserves. Hierdoor kunnen kleine gezondheidsklachten of normaal gesproken onschuldige ongelukjes als een valpartij sneller leiden tot ernstige gezondheidsproblemen. Met het ouder worden neemt de broosheid toe. Door  Kleinenberg-Talsma et al. (2023)  is een voorstel gedaan voor een index waarmee je een schatting kan maken van het aantal personen van boven de 65 jaar met een broze gezondheid.

Het begrip broosheid is opgebouwd uit de volgende drie onderdelen:

• Fysieke broosheid wordt onder andere bepaald door de aan- of afwezigheid van ziekten en hoe fit iemand is. Kan iemand bijvoorbeeld 400 meter aan een stuk lopen zonder stil te hoeven staan?
• Mentale broosheid wordt onder ander bepaald door zelfvertrouwen, gevoel van betekenis hebben, en om kunnen gaan met spanning. Hoe vaak voelt iemand zich bijvoorbeeld rusteloos?
• Sociale broosheid staat voor het sociale netwerk van een persoon. Zijn er mensen op wie iemand kan terugvallen als het even moeilijk is?

Op de  VZInfo Buurtatlas  geeft het RIVM meer informatie over het begrip broosheid en toont het RIVM de kaart die in dit kaartverhaal is opgenomen als kaartlaag 65-plussers met een broze gezondheid.

De kwetsbare groep van 65-plussers met een broze gezondheid sluit daarmee aan bij drie kwetsbare groepen voor hitte: ouderen, mensen die in een sociaal isolement leven en mensen met een zwakke gezondheid.

Mensen die in armoede leven zijn ook extra kwetsbaar voor hitte omdat ze beperkte financiële middelen hebben om zichzelf te beschermen tegen de risico’s van hitte. Voor deze groep wordt het ‘sociaal minimum’ als indicator genomen. Deze indicator is als kaartlaag beschikbaar in de wijk- en buurtkaart van het CBS.

Wat is het sociaal minimum? Het sociaal minimum is het minimale bedrag dat wettelijk is vastgesteld om in je levensonderhoud te kunnen voorzien. Hoe hoog het bedrag is, hangt af van de leefsituatie (alleenstaand, alleenstaande ouder, samenwonend met partner) en leeftijd van een persoon. Huishoudens die onder of rond het sociaal minimum leven, hebben minder of geen geld voor maatregelen tegen hitte, zoals het aanschaffen van zonwering. Hierdoor zijn zij extra kwetsbaar voor hitterisico’s. Daarnaast is deze groep ook oververtegenwoordigd in bijvoorbeeld huurwoningen. Voor huurwoningen is het lastiger om hittewerende maatregelen te nemen.

De onderstaande afbeelding maakt de relatie duidelijk tussen twee sociaal kwetsbare groepen en hitte.

De sociale kwetsbaarheidskaarten laten zien welke groepen de gevolgen van hitte zwaarder voelen. Deze groepen zijn in sommige buurten oververtegenwoordigd en daarom verdienen deze buurten extra aandacht.

De kaarten zijn bruikbaar voor beleidsmedewerkers in het sociale en het fysieke domein. Voor professionals in het fysieke domein kunnen de kaarten een aanleiding vormen om bepaalde buurten te prioriteren bij het nemen van hittemaatregelen in de openbare ruimte of aan gebouwen. Daarbij kan de sociale kwetsbaarheidskaart worden gecombineerd met  hittekaarten van de gevoelstemperatuur  of de  afstand tot  koelte. Gezamenlijk geven deze kaarten informatie over de plekken waar een koelere inrichting van de openbare ruimte nodig is. Voor professionals in het sociale domein kunnen de kaarten helpen om buurten in beeld te brengen die extra aandacht nodig hebben bij hete perioden. Die kennis kan bijvoorbeeld worden gebruikt bij het opstellen van lokale hitteplannen of in de communicatie rond gedragsmaatregelen. Dit is nodig want juist ouderen blijken vaker niet op de hoogte van de juiste gedragsmaatregelen.

In dit kaartverhaal zijn twee indicatoren uitgewerkt die een eerste beeld geven voor sociale kwetsbaarheid bij hitte. Het beeld van sociale kwetsbaarheid is hiermee niet compleet. Als je de sociale kwetsbaarheid voor hitte beter in beeld wilt brengen, zijn er nog meer indicatoren van belang. Denk hierbij bijvoorbeeld aan:

• Geboortes (CBS wijk en buurtkaart): Met name zuigelingen zijn extra kwetsbaar vanwege hun beperkte weerstand tegen extreme temperaturen.
• Ernstige eenzaamheid ( VZinfo buurtatlas , RIVM) deze groep is extra kwetsbaar vanwege de beperkte sociale interacties. Dit vergroot het risico op uitdroging en oververhitting bij een hittegolf.
• Mensen met ernstig overgewicht ( VZinfo buurtatlas , RIVM) deze groep is extra kwetsbaar voor uitdroging en oververhitting.
• Mensen met een beperkte mobiliteit ( VZInfo buurtatlas , RIVM) deze groep kan tijdens een hittegolf minder makkelijk een koele plek opzoeken.
• Moeite met rondkomen ( VZinfo buurtatlas , RIVM): deze groep kan minder makkelijk maatregelen bekostigen om hittestress te beperken. Deze groep omvat ook studenten, die niet zijn opgenomen in de kaart met huishoudens onder of rond sociaal minimum.
• Aandeel huurwoningen (CBS wijk en buurtkaart) Voor bewoners van huurwoningen is het lastiger om grootschalige aanpassingen te doen aan de woning, zoals het plaatsen van schermen.

Op lokaal niveau is vaak ook meer waardevolle data beschikbaar. Bijvoorbeeld data die een onderscheid maakt tussen ouderen die thuis wonen of in een zorginstelling verblijven. Ouderen in een zorginstelling lopen minder risico, omdat daar hitteprotocollen voor opgesteld zijn.