De onderstroom in gebiedsinnovatie

Dit documentaire onderzoek naar de onderstroom maakt deel uit van  Het Nieuwe Kompas . Het Nieuwe Kompas is een gemeenschappelijk onderzoek van een zwerm van mensen die gebiedsgedreven innovatie meer vanzelfsprekend wil maken en samen wil leren hoe ze dat het beste kan doen. De zwerm bestaat uit mensen die hier in gebieden zelf aan werken, mensen die landelijk actief zijn, en mensen die die werelden verbinden.

De transitievraag die het ontstaan van deze beweging heeft gevoed:

Vanuit het besef dat de huidige lineaire, monofunctionele logica om doelen te bereiken haar grenzen heeft bereikt, kunnen gebieden en gemeenschappen in gebieden, ons de weg wijzen in het navigeren naar een gezonde, leefbare en veilige toekomst voor huidige en toekomstige generaties?  Vanuit welk 'nieuw' kompas? 

Het idee van een ‘Nieuw Kompas voor Nederland’ is om gezamenlijk te onderzoeken hoe we naar de toekomst kunnen navigeren, met gebieden als wegwijzers. De volgende vijf ontwerpprincipes zijn de afgelopen 2 jaar boven komen drijven in het samen leren van gebieden, in het navigeren naar de toekomst:

• Ecologische regeneratie vormt de basis: ontwikkeling is altijd bodem en water gedreven
• Ontwikkeling ontstaat door elkaar in de tussenruimte te ontmoeten
• Als de onderstroom meedoet gaat het werkelijk stromen
• Middelen kunnen altijd meervoudige doelen dienen - ga hiernaar op zoek
• Voedt de institutionele vernieuwing op andere schaalniveaus - anders loopt het vast

Zie  dit essay  voor een uitgebreide beschrijving van alle principes.

Om de transitie in te zetten van een monofunctionele, lineaire manier van plannen en doelen behalen naar een integrerende, circulaire, de cyclus van het leven volgende manier van navigeren naar de toekomst, is het principe van de onderstroom misschien wel het meest wezenlijk. Wie geen oog heeft voor de ‘onderstroom’, zal ervaren dat processen en ontwikkelingen om onverklaarbare wijze vastlopen.

Onderstroom gaat over diepere lagen: over dat wat er wel is maar vaak niet expliciet wordt gemaakt. Spanning, conflict, waarden, identiteit, de ecologie van hoe alles met elkaar verbonden is. Hoe laat je deze laag echt meedoen?

Met dit documentaire onderzoek hebben we kennis over de onderstroom in gebiedsprocessen willen verdiepen. Vanuit de volgende vragen:

Waar gaat de onderstroom in gebiedsprocessen over?

Hoe kan de onderstroom dienend of zelfs leidend worden in gebiedsprocessen?

Wat vraagt dat van een ieder - hoe oefen je dat, elke dag weer?

En op welke manier kunnen creatieve, systemische en rituele interventies hier een rol in spelen?

Dit onderzoeksverslag is bedoeld voor mensen die werken aan de grote transitieopgaven van Nederland, vanuit nationale programma's, of in gebieden, of precies er tussenin. Niet alleen in gebieden, maar op alle plekken waar we aan dit soort opgaven werken is het van belang om de onderstroom meer ruimte en stem te geven. En daar samen verder in te leren en te oefenen.

Gebieden kunnen ons hier wel het een en ander in leren. Juist in gebieden voelt het vanzelfsprekend om de onderstroom (historie, identiteit, collectieve trauma's, collectieve trots, etc.) te erkennen en onderdeel te maken van het navigeren naar de toekomst.

Wat kunnen we hiervan leren en hoe kunnen we dit verder bekrachtigen?

Als je een gebiedsproces doet zonder aandacht voor de onderstroom, is er dan sprake van een gebiedsproces? Of ben je gewoon een opdracht in een gebied aan het vervullen?

Onderstroom is een term die zich niet laat (in)kaderen of definiëren. Onderstroom is een mysterieus misschien zelfs magisch element dat altijd aanwezig is. Soms is het voelbaar en voor degene die met de juiste ogen kijkt zelfs zichtbaar. Toch is de onderstroom ongrijpbaar. Hoe meer je probeert er grip op te krijgen, hoe meer het tussen je vingers door glipt. Onderstroom is een energie die zich niet laat vangen, maar waar je wel mee kunt spelen als je het ziet als een dans.

Een concrete plek waar onderzocht is hoe in gebiedsprocessen de onderstroom een plek krijgt, is op de tweedaagse van Het Nieuwe Kompas, 21-22 juni 2023 op Landgoed Mariënwaerdt. Onderstaande documentaire is daar gemaakt, met als insteek de onderstroom zelf 'aan het woord' te laten.

Naast het filmen op deze tweedaagse zijn er een aantal diepte-interviews gedaan met deelnemers rondom de onderstroom. Quotes hieruit zijn verweven in deze storymap.

Een van de grootste inzichten in dit onderzoek, is dat meer ruimte voor de onderstroom begint bij elk individu die die onderstroom durft in te duiken. Dat vraagt om moed en om oefenen, elke dag weer - om je 'onderstroom spier' te versterken als het ware.

Daarom de uitnodiging uit om tijdens het kijken van de documentaire ook aandacht te hebben voor je eigen 'onderstroom'. Door jezelf de volgende vragen te stellen:

• Welke vormen om de onderstroom te laten spreken in de documentaire inspireren me?
• Welke vormen roepen weerstand op, en waar zit dat 'm in?
• Wat gebeurt er verder met jezelf (jouw eigen 'onderstroom') tijdens het kijken?

Veel kijkplezier!

Na afloop van het kijken van de documentaire, kun je jezelf nog de volgende vragen stellen:

• Hoe werk je zelf met de onderstroom in het werken aan transitieopgaven?
• Wat is jouw volgende stap om meer aandacht te geven aan de onderstroom in het werken aan transitieopgaven, in gebieden, of op andere plekken?

 _{Notabene: Er is ook een lange versie van deze documentaire beschikbaar (40 minuten). Waarin we via interviews nog dieper ingaan op verschillende ervaringen met het expliciteren/ erkennen van de onderstroom. Deze langere versie is bedoeld om samen met een gezelschap te kijken dat graag geïnspireerd wil worden om meer ruimte voor de onderstroom te maken in het werken aan transitieopgaven. Laat ons weten als je daarin geïnteresseerd bent.}  

Het makerscollectief Stem van de Plek bestaande uit kunstenaars, theatermakers, antropologen en sociologen, werd voor de tweedaagse van Het Nieuwe Kompas uitgenodigd een bijdrage te leveren. Doel was om met creatieve vormen te experimenteren om de onderstroom zichtbaar te maken. Een waardevol onderzoek. Vooral daar waar interventies van de makers door het programma heen weefden, hadden zij hun effect.

Kunstenaars worden steeds vaker gevraagd bij te dragen aan transitiegerichte bijeenkomsten. Maar nog veel te vaak zijn dit relatief losgezongen bijdragen, voor -of achteraf of als intermezzo op een bijeenkomst. Tijdens de 2-daagse Nieuwe Kompas beoogde het makerscollectief om creatieve interventies als gelijkwaardig onderdeel te verweven in het programma.

In onderstaande slideshow (naar rechts swipen voor meer) reflecties van makers die langskwamen in de korte documentaire.

Dat deze reflecties mogen inspireren om de beweging van creatieve interventies door kunstenaars als onderdeel van het werken aan transitieopgaven, verder te laten groeien.

Het makerscollectief Stem van de Plek zet verschillende werkwijzen in die de onderstroom uitnodigen. Werkwijzen die zorgen voor verbinding met jezelf, de ander en een plek - de omgeving waarin je werkt. Het gaat o.a. om rituelen die bezinning en stilte uitnodigen en om werkvormen die een groep comfortabel laten zijn met een fase van niet weten, van chaos verdragen. Ook leren door spelen en al makend te onderzoeken is van groot belang.

Onderstroom - iedereen weet dat deze er is. Maar waarom geven we dit deel van de werkelijkheid dan vaak niet de ruimte? En hoe doe je dat wél? Hieronder enkele inzichten die wij daarover hebben opgedaan in dit documentaire onderzoek.

Het onderzoek naar de onderstroom is hiermee nog niet klaar. Er is nog veel meer te leren en vooral ook te oefenen. Vandaar dat we aan elk inzicht een leervraag hebben gekoppeld om zelf en samen met anderen op te reflecteren.

Dat wij met zovelen samenkwamen en de kracht van de Onderstroom ervoeren en erkenden, sterkte mij in het gevoel dat het wel kán, dat het moet en dat wij daar een rol in kunnen spelen! Terug in de realiteit is het vechten voor die ruimte en vergt het soms lef, ook iets wat ik echt heb meegenomen uit Het Nieuwe Kompas. Dit zelf ‘leven’ gaat niet van de een op de andere dag, maar het proces er naartoe is in mijzelf in gang gezet tot op vandaag.

1. Waarom aandacht voor de onderstroom?

Wat de onderstroom is, is moeilijk in woorden te vatten, omdat het daar juist over gaat - dat wat er wel is, maar vaak niet expliciet gemaakt wordt. Wat er in de onderstroom speelt gaat vaak gepaard met ongemak en impliciete in- en uitsluiting. Juist daarom lijkt het vaak makkelijker om door te gaan met 'business as usual' en te doen alsof de onderstroom er niet echt toe doet. Tegelijkertijd blijkt dat ín de onderstroom essentiële informatie zit die we nodig hebben om samen vooruit te komen in transitieopgaves.

Synchroniciteit is ook een woord dat bij me opkomt. Soms denk je ‘ik ben vast de enige die dit of dat ziet en zou willen inbrengen, ik doe het maar niet’. En dan opeens brengt iemand anders ongeveer in wat door mij heen schoot, en realiseer ik me dat het iets is wat breder in de groep leeft of nodig is.

Als de onderstroom onderdrukt wordt, er niet mag zijn, kan het een krachtige golf van weerstand en verzet worden die elke gezonde voortgang verhindert. Het kan er voor zorgen dat we niet constructieve patronen uit het verleden blijven herhalen. En hoe hard we ook ons best doen, niet echt vooruit komen.

Mag de onderstroom wel meedoen, dan zie je vaak opluchting en opening ontstaan, verlevendiging ook. Alles wat meespeelt mag daadwerkelijk meedoen, alles en iedereen heeft zijn of haar plek. De onderstroom is dan niet langer een onderdrukte stroom, niet langer een onderstroom, maar doet volop mee. Het leven kan voluit stromen. En dat begint met het erkennen van het belang van aandacht voor de onderstroom.

Leervraag: Hoe zorg ik dat er aandacht is voor de onderstroom in transitieopgaven en gebiedsprocessen?

In dit onderzoek leerden we dat onderstroom op (minstens) drie lagen kan spelen:

1. de eigen onderstroom
2. de collectieve onderstroom van een groep
3. de onderstroom van een gebied/ plek

2. Verbinding met je eigen onderstroom

Op de tweedaagse in Mariënwaerdt leerden we dat dat contact maken met de onderstroom start met verbinding maken met jezelf, je eígen onderstroom. Dit kan door signalen van je lijf serieus te nemen over wat jou raakt, wat jou beroert, wat jou dwars zit. Het begint bij het erkennen van die signalen voor jezelf. Stap twee is om die dan mee te nemen in het werk dat je doet.

De wijsheid in de onderstroom merk ik meestal niet op met mijn hoofd, door hard na te denken. Het is veel meer dat wat niet gezegd wordt maar wel aanwezig is. De onderstroom is een andere bron van ‘weten’ voor me geworden. Dat vraagt wel dat ik nog meer durf te vertrouwen op mijn intuïtie en gevoel. Mijn hoofd komt er wel achteraan met een verklaring. Hoofd-hart-buik-handen.”

Aandacht voor de onderstroom betekent ook stil staan bij waar het schuurt, waar je ongemak of schroom voelt, of waar je afhaakt. Want werken met de onderstroom, is werken op de grens. Werken op de grens van ongemak. Werken in het grensgebied van op je gevoel vertrouwen en dat inbrengen, en de angst voor afwijzing of veroordeling. Werken op de grens van eigenheid en non-conformisme, op de grens van verbinding en afstemming.

Je eigen onderstroom volgen vraagt dus nogal wat moed, om die stem echt in te brengen. Ook als je misschien niet meteen gehoord of gezien wordt, of zelfs gek gevonden wordt. Onze ervaring is dat moed besmettelijk is: als jij het doet, volgt de ander! Wat kan ons helpen dit spannende gebied in te stappen? En wat kunnen we doen om elkaar daar ook toe uit te nodigen?

Leervraag: Wat voor leiderschap vraagt het inbrengen van de onderstroom van mij?

3. Meenemen van de collectieve onderstroom - cultuur, identiteit, trauma, van oud naar nieuw

Als er veel partijen en belangen samen komen, zoals in een transitie- of gebiedsproces, is er ook sprake van een collectieve onderstroom - over wat de groep met wie je woont of werkt maakt tot wie ze is. Dan gaat het over de cultuur van dit al dan niet tijdelijke collectief: de door iedereen, meer of minder bewust gedeelde opvattingen over ‘zo doen wij het hier met elkaar'. Inclusief de ongeschreven regels, typerende relationele patronen en vanzelfsprekende routines en rituelen. Die kunnen positief of negatief uitwerken.

Denk aan een samenwerking tussen waterschappen en natuurorganisaties. Aan de oppervlakte lijken ze heel goed samen te werken aan een dijkversterking in een Natura-2000 gebied. Ze spreken af samen te werken, maar hebben ondertussen uiteenlopende opvattingen over wat 'natuur' is, bovendien gaan ze uit van andere manieren om te meten en weten of ze het goede doen en bovendien hanteren ze een ander tempo van werken. Als dit niet uitgesproken wordt kan dit lang onder de oppervlakte blijven, een beperkende onderstroom worden, en de formele processen om echt samen te werken en verder te komen in het gebied verhinderen.

De onderstroom speelt vaak rondom een grensgebied. Een grensgebied van letterlijke fysieke grenzen, bijvoorbeeld zoals hierboven op de grens van een dijk en een natuurgebied. Maar ook op het grensgebied waar verschillende belangen elkaar raken. Juist daar zijn we geneigd harde scheiding te maken. Dit is natuur, dit is landbouw. Dit is van mij, dit is van jou. Terwijl, als je naar de natuur kijkt, het meeste leven ín het grensgebied plaats vindt - op de grens van water en land bijvoorbeeld. Aandacht voor de onderstroom gaat dus ook over aandacht voor dat grensgebied. Juist in te zoomen waar verschillende perspectieven, programma's, belangen etcetera elkaar raken. Waar de verschillen én overeenkomsten zitten.

Een belangrijk grensgebied bij transities is dat 'van oud naar nieuw'. Het besef dat we geen gezonde toekomst tegemoet gaan als we blijven doen wat we al doen, wordt steeds breder gedeeld. Maar je komt niet zomaar van oud naar nieuw. Als je de onderstroom daarin niet meeneemt , loop je het gevaar bij 'nieuw' aan te komen maar te merken dat je alleen staat, of heel veel weerstand hebt opgeroepen. Dit vraagt aandacht voor het ontwerpen van de overgang van 'oud naar nieuw'. Van de liminale fase, zoals antropologen dat noemen. Tijd een aandacht te nemen om met elkaar stil te staan bij waar we vandaan komen, dat te eren. Én te zien wat mag afsterven omdat het niet langer dienstbaar is. En daar bewust afscheid van te nemen, om te rouwen. Zodat er ruimte komt voor nieuwe wegen, nieuwe mogelijkheden, nieuw leven. Een hoofdstuk dat we nog wel eens vergeten in de transitie van oud naar nieuw.

Leervraag: Hoe kunnen we informatie uit de collectieve onderstroom meenemen, op zo’n manier dat het processen verlevendigt in plaats van vastzet?

In groepen zie ik vaak dat er veel woorden worden uitgewisseld zonder dat er echt goed naar elkaar geluisterd wordt en zonder dat bijdragen op elkaar voortbouwen. We strooien woorden over elkaar uit, maar we komen niet verder. In de onderstroom is dan vaak voelbaar waar het echt over moet gaan, waar spanning zit of juist energie. Wat wordt niet gezegd dat wel aandacht nodig heeft?

4. Identiteit van de plek

In het verlengde van het hebben van aandacht voor de cultuur en identiteit van een samenwerkende groep, gaat het bij aandacht voor de onderstroom in transitie- en gebiedsprocessen, ook over de historie en identiteit van specifieke plekken. Relaties die het water, de bodem, de planten, de dieren, de mensen met elkaar zijn aangegaan in de loop van de tijd - en deze plekken gemaakt hebben tot wat ze zijn.

Het gaat dan over specifieke kwaliteiten van het landschap in relatie tot de manier van leven van de gemeenschap. Door dit verhaal samen te onderzoeken en op te tekenen met een representatieve diversiteit van mensen uit het gebied, werk je tegelijkertijd aan landschap en gemeenschap. Je krijgt zicht op de Genius Loci van dat specifieke gebied. Een verhaal waarin iedereen die daar woont of werkt zich herkent en zich onderdeel van voelt.

Denk aan de trots van mensen uit Salland, de opvallende liefde voor hun landschap en de kwaliteit van Sallanders om veel zelf voor elkaar te krijgen. En de daarbij horende wat kritische houding naar 'de overheid'. Of het voorbeeld van Schouwen Duiveland in de documentaire, waar de watersnoodramp nog steeds zorgt voor een krachtig gevoel van gemeenschap en tegelijkertijd het trauma hierover maakt dat processen om ruimte te geven aan het water vastlopen omdat gevoelens onderdrukt worden.

Het gezamenlijk definiëren waar je als gebied voor staat en wat je belangrijk vindt, is belangrijk om ontwikkelingen in gang te zetten die én aansluiten bij de specifieke (ecologische, economische, sociaal-culturele) situatie van dat gebied. Én om draagvlak te creëren voor ontwikkelingen die de omgeving veranderen (transitieopgaven). Het behouden en versterken van de collectieve identiteit maakt dat mensen zich thuis (blijven) voelen en daarmee medeverantwoordelijk (blijven) voelen om veranderingen in te zetten en verder te brengen.

Leervraag: Hoe kunnen we echt oog voor hebben voor de identiteit van een specifiek gebied - ons daardoor laten leiden richting een gezonde toekomst voor het gebied ?

Voor mij persoonlijk spelen er altijd heel veel onderstromen tegelijk in gebiedsprocessen. Wat is de opgave in het grotere geheel van plaats en tijd? Wat is deze plek en hoe zit het hier? Wat klopt in de relaties tussen partijen en mensen? Wat gebeurt er echt? Wat kan er ontstaan? Wat is nodig? Waar te beginnen? Door dit mee te nemen kun je werken met de complexiteit. Voor mij voorwaarde om tot iets te komen dat ergens over gaat, iets dat kan beklijven.

5. Samen leren vanuit een andere grondhouding

Aandacht voor bovengenoemde manieren om de onderstroom zichtbaar te maken, vraagt nogal wat in een wereld waarin meten, weten, controle en analyse de eerste en ons zo bekende manieren van denken en doen zijn. En al is er aandacht voor de onderstroom, dan is het nog lang niet vanzelfsprekend dat de onderstroom echt gekoppeld wordt aan de meer formele 'bovenstroom' processen van transitieopgaven en gebiedsontwikkelingen. Dat vraagt oefenen, taal vinden, uitproberen, struikelen, stotteren en samen leren hoe je dat doet.

Meer aandacht voor de onderstroom, vraagt ook een andere grondhouding naar het leven. Een verschuiving van paradigma van ego naar eco. Het paradigma van weten en meten, beheersen en controle, mechanische opsplitsing en harde grenzen, gericht op groei en winst, maakt plaats voor een paradigma waarin een open houding naar het leven centraal staat. Een houding die start met luisteren, waarnemen en waarin we vertrekken vanuit een besef van relaties en de plek van dingen in het groter geheel. Hierin zien we grenzen als rijke overgangen, staat de cyclus van het leven centraal en vertrekken we vanuit wederkerigheid en zorgen voor, niet domineren over.

En zo zijn we terug bij het begin. Terug bij het Nieuwe Kompas dat ons richting geeft. En dat begint met je eigen innerlijk kompas ijken en verrijken. En de moed hebben dat in te brengen. Op Mariënwaerdt hebben we dat met de zwerm van Het Nieuwe Kompas geoefend, in een veilige tussenruimte met gelijkgestemden. Nu is het tijd de onderstroom ook juist in te brengen op plekken waar dat nog niet zo gewoon, geaccepteerd en gewend is.

Begin 2024 hebben we hiertoe vanuit het Nieuwe Kompas een online leerreis en retraite georganiseerd 'Duik in de Onderstroom'. Leervraag: Hoe kunnen we ons (blijven) oefenen om, juist ook in spannende settings, vanuit een andere grondhouding te werken en anderen daarin mee te nemen?

Er zit veel informatie en wijsheid in de onderstroom die we niet altijd als zodanig kwalificeren. Omdat het in eerste instantie geen beredeneerde of berekende kennis is. Maar meer een intuïtieve of systemische ingeving. Daarmee zetten we de informatie uit de onderstroom vaak weg als vaag, zweverig, niet wetenschappelijk. Inmiddels weet ik hoe waardevol de informatie uit de onderstroom is en welke beweging of doorbraak eruit voort kan komen. En daar wil ik nog beter in worden, in het opmerken van de onderstroom en ermee kunnen werken. Juist ook in omgevingen waar dat helemaal niet gebruikelijk is.

Omdat uit dit onderzoek blijkt, hoe belangrijk het is om te oefenen met de onderstroom, hebben we een korte online leerreis vorm gegeven. Om samen met andere mensen die in en voor gebieden werken, te leren hoe je meer toegang krijgt tot de onderstroom én de moed verzameld om die stem te geven.

Het betrof een online leerreis, bestaande uit twee online ochtenden en een veldwerk opdracht in je eigen werkpraktijk. Online, zodat het voor mensen makkelijk toegankelijk zou zijn. En ook met het idee erachter echt de koppeling te maken met je eigen werkpraktijk. Zodat je na deze leerreis, de onderstroom echt meer stem kunt gaan geven in je eigen dagelijkse omgeving.

De eerste sessie doken we meteen onze eigen onderstroom in, en wisselden we tools uit over hoe je dat doet: werken met de onderstroom. Tussendoor werkte iedereen aan een veldwerk opdracht in de eigen werkpraktijk. En in de tweede sessie deelden we onze bevindingen en leerden we van elkaar hoe je de onderstroom nog dieper kunt belichamen en benutten. De leerreis heeft inmiddels plaats gevonden.

Belangrijkste 10 lessen die we hier leerden over wat van invloed is op of de onderstroom meer of minder ruimte krijgt :

1. Een ruimte scheppen waar het expliciet over onderstroom mag gaan, maakt het een stuk makkelijker daar aandacht voor te hebben.
2. Mensen die elkaar aanmoedigen met de onderstroom te werken, helpt - liefst heb je een 'onderstroom buddy' in je eigen werkomgeving.
3. Met de onderstroom werken kost tijd - vraagt om er expliciet ruimte en tijd voor te maken in alledaagse hectiek. Bv door routines te introduceren . Denk aan een check-in aan begin van elke vergadering.
4. Er is geen vast recept voor het stem geven aan de onderstroom. In het moment, met je lichaam als instrument, aanvoelen wat er speelt en wat er nodig is - daar begint het in ieder geval mee.
5. Je eigen positie in het krachtenveld is essentieel in of en hoe je onderstroom stem kunt geven - als je onderdeel bent van een team of organisatie, is het vaak lastiger dan als 'buitenstaander' (adviseur of kunstenaar oid). Vraagt ook andere tactieken.
6. Rol van humor is belangrijk , zeker bij groepen waar mensen niet gewend zijn aan 'alternatieve manieren' van werken en zijn. Of waar er ongemak of spanning merkbaar is rondom de onderstroom.
7. Gewoon maar doen en proberen , en daarbij benoemen dat het een experiment is, helpt ook . Mensen daarbij expliciet uitnodigen met een open en nieuwsgierige houding eraan mee te doen
8. Als het spannend wordt, weet je dat je goed zit - dan is er een onderstroom aan het werk. Verdragen van ongemak, niet-weten, niet meteen gewaardeerd worden en soms ook conflict aangaan - hoort allemaal bij werken met de onderstroom. Vraagt dus lef!
9. Effect van werken met de onderstroom is niet meetbaar vanuit 'gangbare normen en ideeen' - vraagt vertrouwen dat dit echt waardevol is. De bijvangst laat zich vaak wel duidelijk zien - betere relaties, minder wij-zij, meer inclusiviteit, meer vertrouwen en energie in het proces
10. Aandacht voor onderstroom is 1 ding. Maar koppeling aan bovenstroom is daarna nog een belangrijke stap. Zodat het niet een onderdrukte onderstroom blijft, maar tezamen met de bovenstroom, een vitale levensstroom van het betreffende systeem ontstaat

Hier een aantal reacties van de deelnemers:

Ik vond het echt waardevol zo met elkaar in zoektocht en op avontuur te zijn rondom de onderstroom.  Met de onderstroom bezig zijn is niet echt meetbaar, maar dat zegt niet dat het geen waarde heeft. Daar heb ik nu meer vertrouwen in gekregen.  Supermoedig hoe iedereen het toch probeert, ook al is er veel spanning. Sterker nog: als je spanning voelt, zit je goed (in de onderstroom) 

In een groep waar het over onderstroom gaat is er veel ruimte voor, er was een heel open sfeer. Waar veel meer gedeeld kan worden dan in settings waar ik normaal gesproken in verkeer.

Naast deze online leerreis, wilden we ook fysiek samenkomen om die grondhouding te beoefenen die nodig is om de onderstroom meer ruimte en plek te geven.

Op 25 en 26 april 2024 organiseerden we voor de tweede keer een zijn&maak retraite Stem van de Plek op de plek waar ooit Het Nieuwe Kompas geboren werd - op de Vuurplaats van Landgoed Welna op de Veluwe.

Met een gemixt gezelschap van creatieve makers en mensen die aan gebiedsprocessen werken, kwamen we samen om te vertragen, te bezinnen rondom de onderstroom in onszelf en van de plek. Om ons te oefenen in een grondhouding die gebiedsinnovatie vraagt. We noemden het bewust een retraite - om zo te benadrukken dat het vraagt om je agenda vrij te durven maken voor andere manier van denken, doen en zijn dan je gewend bent.

De belangrijkste inzichten waren:

1. Het is essentieel om af en toe uit je dagelijkse hectiek te stappen, te vertragen en zo weer zicht te krijgen op wat er in je eigen onderstroom speelt en die van je dagelijkse werkpraktijk
2. Het is heel voedend om dat met een clubje mensen te doen die met dezelfde thema's aan het werk zijn. Een plek te creëren waar ruimte is om te experimenteren met andere manieren van denken, doen, zijn, maken. Dat inspireert, en geeft je bedding en moed om dat ook in te brengen in je eigen praktijk
3. Het helpt daarbij dat je op een plek bent die uitnodigt tot vertragen, tot zijn, tot luisteren , tot waarnemen. En niet een vol programma te maken vantevoren, maar genoeg ruimte te bieden om samen simpelweg te zijn met wat er is en wat er wil ontstaan.

Door hier te zijn, ben ik bevestigd in wat ik al van plan was in mijn werk. Meer ruimte te nemen om minder gangbare manier van denken en doen in te zetten, meer vanuit mijn intuïtie, en meer aandacht voor de onderstroom.

Zie deze link voor een aparte storymap over deze retraite.

 https://storymaps.arcgis.com/stories/1b295ffea7a64bbdb1d5d343504c3b1d 

In dit verslag heb je al verschillende ervaringen kunnen lezen van de deelnemers aan de tweedaagse van Het Nieuwe Kompas en de leerreis rondom de aandacht voor de onderstroom. Ter afronding en aanmoediging delen we graag één ervaring in haar geheel omdat we niet genoeg kunnen erkennen hoe belangrijk het is om juist ook hetgeen in te brengen wat schuurt. De moed daarvoor op te brengen.

Als ik zelf een verslag had gemaakt over de dag was het een andere en rationelere bijdrage geworden. Hoe dan ook is het een oprechte bijdrage over mijn ervaring, maar dat kan ook niet anders als je de onderstroom laat spreken.

Onderstroom - persoonlijke noot van Saskia over het nut van woede

 _{De tweedaagse was bijzonder: de opzet, de verbinding met de plek, de natuur, de mensen en de ruimte voor stilte. Omdat we buiten zaten in een kring rondom een vuur was het gesprek direct anders dan in zaaltje turend naar een scherm. En hoe mooi en fijn alles ook was, ik werd toch ineens, zo ergens op de eerste dag, vooral heel boos. Ik voelde heel veel woede en weerstand in mij. Ik werd boos omdat ik ervaarde dat we zo duidelijk vanuit een bubbel opereerden, we hadden maar zo’n klein stukje van de wereld te pakken. Daarbij voelde ik me niet alleen maar blij en verbonden, ik voelde me vooral heel boos omdat we steeds voor zoveel dingen onze ogen sluiten. Het onrecht in de wereld, en de verbodenheid van het onrecht zit dieper dan geconfronteerd worden met hoge gasprijzen door de oorlog in Oekraïne. Ik voelde een heel sterk ongemak dat ik niet kon negeren.}  

 _{En dan is er gelukkig het mooie toeval, of juist dat wat zo had moeten zijn. Manon Danker kondigde een workshop aan waarin je juist met negatieve emoties aan de slag ging. Dat sprak me op zich al aan, want het was precies wat ik voelde, maar vooral straalde zij een ongelimiteerde veiligheid uit. Ik kreeg het gevoel dat ik werkelijk alles kon en mocht zeggen, en vooral, dat ik alles mocht voelen. We herhalen vaak dat we werken aan een betere wereld omdat we het verplicht zijn aan volgende generaties, aan onze kinderen. Maar ik zag nu juist mijn eigen kinderen helemaal niet vertegenwoordigd in de groep waarmee we waren. Dat maakte deze zaak nog persoonlijker voor mij. Mijn kinderen hebben een Ethiopische vader en ik ben hun Nederlandse moeder. Zij groeien op tussen twee radicaal andere culturen. Maar ze dragen ook een radicaal andere geschiedenis en context in zich mee. Nederland dat symbool staat voor macht, welvaart, voor schreeuwen, voor uitputting van de aarde. Het riep het beeld op van vermeende culturele, intellectuele en economische superioriteit. En Ethiopië dat door Nederlandse ogen snel symbool staat voor armoede en honger. Terwijl het een prachtig land is, met een rijkdom aan talen, culturen, natuur, stilte, flexibiliteit en schoonheid in allerlei vormen. Maar het is ook een land dat heel zwaar getroffen wordt door klimaatverandering en waar het oorlog is, terwijl bijna niemand in Nederland dat lijkt te weten of zelfs interessant lijkt te vinden.}  

 _{Die onevenwichtige interesse voor wat er op verschillende plekken in de wereld gebeurd maakt me boos, want ik zie het als een uitwas van machtsverschillen. Het feit dat we sommigen groepen en plekken gewoon vergeten, denk aan de rampen in Afghanistan en Jemen, het lijkt zo ver weg van Nederland. Ik kan daar ook op cognitief niveau allerlei feiten over opschrijven die schokkend zijn en ik kan er allerlei reflecties op loslaten. Maar als ik bij mijn onderstroom blijf dan voel ik ook na afloop van de tweedaagse weer de woede. De woede wordt versterkt door mijn persoonlijke band met Ethiopië. En het wordt gevoed door mijn algemene frustratie, dat we zo beperkt in staat zijn om mensen die meer of minder radicaal anders zijn in hun volle waarde te zien. Dat we zo snel oordelen of erger nog, dat we zoveel niet eens zien. En ‘we’, daar reken ik mijzelf ook toe. Onderstroom is zo belangrijk. Wat Manon Danker duidelijk maakte en wat ik in de groep kon voelen was dat onderstroom, juist van negatieve emoties, heel waardevol is. We willen negatieve emoties vaak weg poesten. Maar ook, en misschien wel juist negatieve emoties vertellen ons wat we belangrijk vinden en helpen om je vuur te laten branden, om je strijdbaar te maken. Ik zie die woede nu als iets zinvols, dat ik een opdracht heb om op de meest ongemakkelijke momenten mijn ongemak te omarmen en het onrecht aan te kaarten.}  "

Ester Heiman: ester@esterheiman.nl Curator Onderstroom Het Nieuwe Kompas

Neem vooral contact op als je zelf of met een gezelschap dieper de onderstroom in wilt duiken. We zetten graag onze ervaring in, om het meer vanzelfsprekend te maken dat de onderstroom boven komt. Om zo met meer energie en inclusiviteit te doen wat nodig is.

Voor mezelf gaat het ongemak om de onderstroom in te zetten eraf door veel te oefenen en te werken met de onderstroom. Het wordt steeds meer een logisch onderdeel van mijn manier van kijken, werken en begeleiden.