Het mobiliteitssysteem in de Wadden 'loopt vast'
Waar een wil is - maken we een transitie waar
De urgentie
Wat is er aan de hand en waarom deze transitieschets?
Grenzen aan het baggeren
Emissievrij & impactarm
Leefbaarheid onder druk
Transitierichting
Hoe we de mobiliteitstransitie de komende jaren ook precies willen vormgeven; de randvoorwaarde blijft de Waddeneilanden optimaal bereikbaar te houden: veilig, robuust, beschikbaar en betrouwbaar. Hierover bestaat geen enkele twijfel en er is een sterk commitment de bereikbaarheid te blijven garanderen. In het perspectief van Brede Welvaart en vooral ook op de lange termijn. Echter, we hebben ons ook te verhouden tot de dreigende onvolhoudbaarheid van hoe we nu het mobiliteitsysteem hebben vormgegeven: een transitie is nodig, maar wat streven we dan na ?
Transitie in actie
Verduurzaming van mobiliteit is zogezegd niet nieuw. De afgelopen jaren zijn diverse (deel)initiatieven ontwikkeld en uitgevoerd. Deze moeten we koesteren en waar mogelijk met elkaar verbinden, uitbouwen en opschalen. We stappen niet in een stilstaande trein die nog moet vertrekken.
Een (groeiend) overzicht van initiatieven
Er wordt op allerlei niveaus gewerkt om knoppen om te kunnen zetten. Er zijn al bewegingen naar wat we nu een transitie naar een nieuw, volhoudbaar mobiliteitssysteem in het Waddengebied noemen. De transitie is een gezamenlijke verantwoordelijkheid en vraagt van iedereen het lef om te experimenteren, stappen te zetten om een nieuwe realiteit mogelijk te maken. Een overzicht:
Mis je een initiatief dat aansluit bij het transitieperspectief? Stuur een e-mail naar Anja Zijlstra van Programma naar een Rijke Waddenzee ( a.j.zijlstra@minlnv.nl ).
Samenwerken aan de logistieke keten op Schiermonnikoog
Op initiatief van horecaondernemers, -leveranciers en transporteurs wordt op Schiermonnikoog gekeken of de logistieke keten kan worden geoptimaliseerd en tegelijkertijd kan worden verduurzaamd. Gesteund door Streekwurk Fryslân en PRW is een gezamenlijke aanpak verkent. Een voorbeeld van bottom-up ontwikkeling.
Milieuvriendelijk afmeersysteem TESO
Sinds 2013 maakt TESO gebruik van een milieuvriendelijk afmeersysteem, dat ook wel automooring wordt genoemd. Met dit afmeersysteem houden robots de veerboot met zuignappen op zijn plaats in de haven, zodat de voortstuwing tijdens het laden en lossen uit kunnen. Dankzij het systeem verbetert de luchtkwaliteit in het Waddengebied en bespaart TESO maandelijks 10.000 liter aan brandstof.
TESO Texelstroom-2
Met de introductie van de nieuwe Texelstroom-2 in 2016, is er een flexibele veerboot beschikbaar met een hoge eco-efficiency. De flexibiliteit zit hem in de hybride toepassing van CNG-gas in combinatie met laagzwavelige dieselbrandstof en elektriciteit. In deze veerboot zijn veel van de wensen van de bewoners van Texel verwerkt. Ook wordt er met informatie en de inrichting van de boot invulling gegeven aan ‘beleving tijdens de Waddenreis’.
Enquête toekomst vervoer Ameland
Hoe ziet het vervoer op Ameland er over 10 jaar uit? De gemeente Ameland wil inzicht krijgen in hoe de eilander over 10 jaar het vervoer op Ameland wil hebben en probeert daar achter te komen door middel van een enquête.
Elektrisch bagagevervoer Schiermonnikoog
Elektrisch vervoer wordt op Schiermonnikoog al toegepast voor personen, goederen en bagage. Als je van de veerboot stapt, kan je bagage naar je accommodatie gebracht worden met elektrisch vervoer. Ook rondritten op het eiland en vervoer naar de leukste bezienswaardigheden kunnen verzorgd worden met elektrisch aangedreven voertuigen. Daarnaast worden ook sommige goederen over de weg getransporteerd met behulp van elektrisch transport.
Goede reis 'Into the great wide open'
Dit jaar zit op ieder ticket voor Into The Great Wide Open de Goede Reis toeslag van vijf euro. Deze toeslag wordt gebruikt om de reis van alle bezoekers klimaatneutraal te maken en de voetafdruk van het festival met ten minste 50% te verkleinen. Bezoekers die groen reizen, krijgen hun vijf euro op het festivalterrein terug in de vorm van twee munten.
Toeristische visie Texel
Toerisme is de belangrijkste inkomstenbron van Texel. Maar net als elders is niet iedereen blij met de toenemende drukte. Reden voor de gemeente om serieus na te denken over de toekomst van het toerisme.
Vervolgonderzoek Bereikbaarheid Ameland 2030
Rijkswaterstaat werkt samen met de gemeente Ameland, gemeente Noardeast-Fryslân, Wetterskip Fryslân en de provincie Fryslân aan een onderzoek hoe Ameland ook na 2030 op een betrouwbare en duurzame manier bereikbaar blijft. Het onderzoek is een vervolg op een eerder onderzoek ‘Lange termijn oplossingsrichtingen bereikbaarheid Ameland na 2030’, waarvan we 2 oplossingsrichtingen uitwerken:
Ecolution - zeilschip op waterstof
De Ecolution, het duurzame zeilschip van de in 2014 overleden astronaut Wubbo Ockels is door Next Generation Shipyards te Lauwersoog omgebouwd om ook op waterstof te kunnen varen.
LNG-veerboten Doeksen
Ms Willem de Vlamingh en ms Willem Barentsz zijn de eerste LNG-veerboten in Nederland. Door de vele duurzame en innovatieve kenmerken betekent een reis met deze 'groene' boot een aanzienlijke vermindering in uitstoot.
CO2-compensatiefonds
Wagenborg Passagiersdiensten biedt haar reizigers de mogelijkheid om een bijdrage te leveren aan een duurzamer milieu. Passagiers kunnen een vrijwillige toeslag betalen bovenop hun ticket, om de CO2-uitstoot van hun overtocht te compenseren.
Elektrische veerboot Ellen
In Denemarken vaart 's werelds eerste volledig elektrische veerboot. Zij heet Ellen, heeft een totale lengte van bijna 60 meter en biedt plaats aan maximaal 198 passagiers, inclusief 31 auto's of 5 vrachtwagens. De werking wordt gegarandeerd door een reeks batterijen die een ongekend vermogen afgeven op boten van dit formaat, oftewel 4,3 Mwh.
Ampère Noorwegen
Ampère die dagelijks 34x de oversteek maakt over het Sognefjord in Noorwegen. Alhoewel onder andere omstandigheden blijkt de afstand van zes kilometer tussen Lavik en Oppedal goed geschikt te zijn voor elektrisch vervoer. Mede gebaseerd op ervaringen als deze, vaart het Gemeentelijk Vervoer Bedrijf Amsterdam nu met een hybride veer over het IJ.
Green City AB
Green City Ferries AB is bezig met de ontwikkeling van emissieloos, high speed catamaran met een geïntegreerd batterij en waterstofbrandstofcel voor 150 passagiers varend met 30 knopen.
Holland Norway Lines
Holland Norway Lines is in 2020 opgericht en zal een rechtstreekse cruisferry verbinding tussen Nederland en Noorwegen exploiteren. Holland Norway Lines stelt zich tot doel de eerste cruise-ferry line te zijn met net zero emissions in 2026.
SAGT Bagagevervoer
Zelfrijdende wagentjes die de bagage van toeristen van de boot naar campings en vakantievilla’s rijden. Op Ameland is getest.
Transitiedynamiek
De transitie opgave is voor veel direct betrokkenen al best duidelijk, de urgentie is voor een groeiend aantal mensen en organisaties voelbaar en er gebeurt steeds meer. Toch staan we nog maar aan de vooravond van wat nog komen gaat.
In transitietermen bevinden we ons in de aanloopfase, waarin eerste experimenten plaatsvinden om een nieuw systeem op te bouwen, en waarin tegelijkertijd nog pogingen gedaan worden om het huidige systeem te optimaliseren, voor zolang als het nog kan. Gijs Diercks (DRIFT)
Transities gaan over fundamentele veranderingen in ons denken, doen en organiseren en zijn te beschrijven als een opbouw- en een afbouwproces die elkaar versterken dan wel tegenwerken. Waar een huidige regime steeds verder onder druk komt en zal moeten worden afgebouwd, zal een nieuw systeem worden opgebouwd.
Een manier om hier, meer analytisch, naar te kijken is aan de hand van de 'X-Curve' (Loorbach et al, 2017). Dit is uiteraard een nogal vereenvoudigde weergave van de dynamiek van transities. In de praktijk volstrekt een transitie zich niet door het simpelweg doorlopen van opeenvolgende fases. Transities zijn grillig, niet puur beleidsmatig te managen of af te dwingen, maar wel degelijk te beïnvloeden in termen van richting en snelheid. Zo leren historische transities ons dat visies, maatschappelijke urgentie, ondernemerschap en strategische beleidsinterventies een grote invloed hebben op het verloop van transities. De patronen bieden een analytisch perspectief om historische veranderingen te begrijpen, huidige dynamiek te duiden en op mogelijke toekomstige ontwikkelingen te reflecteren.
Kijk hier naar een presentatie van Derk Loorbach, Dutch Research Institute For Transitions (DRIFT), over 'transitie' .
Staat van de mobiliteitstransitie
Een vingeroefening om de staat van de transitiedynamiek in de mobiliteitstransitie weer te geven op basis van inzicht van transitiekundigen en naar aanleiding informatie uit verschillende gesprekken, werksessies en deskresearch, geeft het volgende beeld.
Transitiedynamiek | X-curve mobiliteitssysteem (PRW, 2021)
Er is op dit moment veel aandacht voor het optimaliseren van het huidige systeem. Tegelijkertijd zien we experimenten ontstaan, waarbij we vaststellen dat het vooralsnog lastig is om voorbij sectoraal en lokaal enthousiasme, aanpak en samenwerking te komen. Echte (systeem) doorbraken ontbreken vooralsnog, waardoor nog weinig sprake is van versnelling en emergentie. Wel zien we aanscherpingen ontstaan vanuit de beleidswereld, zoals de Agenda voor de Wadden2050 en het Uitvoeringsprogramma i.o. en bieden b.v. het vervolgonderzoek bereikbaarheid Ameland 2030, maar ook diverse programma's mogelijkheden de transitiebeweging verder te ontwikkelen.
Transitie versnellen?
Wil de transitie echt op gang komen dan zal naast verdiepend onderzoek, de komende twee jaar een toename nodig van het aantal experimenten om een nieuw, duurzaam mobiliteitssysteem op te bouwen. Bijzondere aandacht moet gaan naar de ondersteuning voor deze experimenten, door ze zichtbaar en toegankelijk te maken en de verschillende initiatieven met elkaar te verbinden. Zo kunnen ze van elkaar leren en kunnen institutionele barrières worden weggenomen (versnellingsfase).
Het is hoopvol dat o.a. het Programma Waddeneilanden van betere bereikbaarheid (en - digitale - verbondenheid) een speerpunt heeft gemaakt. Maar ook de focus van het Investeringskader Waddengebied en Waddenfonds op het verkleinen van 'externe bedreigingen' (lees: het baggerbezwaar).
Het zijn dit type overkoepelende programma’s die een belangrijke schakel kunnen vormen om van experimenteren naar versnellen te komen, echter ...
Toch is de indruk van transitiekundigen dat de lange termijn urgentie nog onvoldoende wordt doorvertaald naar samenhangende acties op systeemniveau in het hier en nu.
Een voorbeeld: bagagevervoer van deur tot deur vindt een weg naar festivals zoals 'Into The Great Wide Open', maar voor de doorsnee zomergast is de auto dominant en fungeert deze nog voornamelijk als kofferbak om de eigen spullen het eiland op te krijgen. Op het eiland zelf staat de auto vooral stil of wordt wel gebruikt hetgeen leidt tot overlast in de dorpen en strandopgangen. Het dominante denken en organiseren is lastig te doorbreken, en er ontstaan nog weinig dusdanig aantrekkelijke nieuwe structuren dat duurzaam gedrag vanzelf ontstaat.
Om de transitie echt te kunnen versnellen, speelt nog een ander probleem. Onder een groep koplopers is weliswaar besef ontstaan van de onvolhoudbaarheid van het bestaande denken, werken en organiseren van het Wadden mobiliteitssysteem. Deze groep voelt de urgentie om daar iets aan te doen. Maar dit gedachtegoed is nog niet gemeengoed. Gijs Diercks (Drift)
Voor het brede publiek is het veelkoppig probleem nog niet dusdanig zichtbaar of urgent dat de noodzaak tot een échte transitie - ook wel 'systeemsprong' genoemd - gevoeld wordt. Er gaat nog veel aandacht naar optimalisatie: kleine verbeteringen die de grootste knelpunten tijdelijk weghalen, zonder dat onderliggende oorzaken worden aangepakt en een systeemverandering mogelijk wordt. Het nadenken over systeemverandering gaat daarnaast gepaard met de vrees dat de bereikbaarheid achteruit zal gaan en daarmee -al dan niet impliciet- de druk om vast te houden aan het bestaande of hier dichtbij in de buurt te blijven.
Transitiesporen
De transitie naar een toekomstbestendig mobiliteitssysteem in de Wadden gaat de komende tien jaar - en daarna - hoe dan ook, steeds serieuzere vormen aannemen. De krachten die de onhoudbaarheid nu inluiden zullen toenemen en een dwingender karakter krijgen. Daarnaast zal het aantal experimenten groeien en er zullen structuren ontstaan die het leren tussen deze experimenten faciliteren. De bewustwording van de transitieopgave onder de waddenbevolking en -bezoekers zal groeien. Maar ook partijen zoals bijvoorbeeld toeleveranciers zullen onderdeel van het gesprek worden, zoals nu op Schiermonnikoog in de horeca sector al gebeurt.
Zijn transities te sturen?
Hoewel een transitieperspectief niet is af te dwingen, is het wel mogelijk transities daarna te sturen. Sturing in transitie, zo blijkt keer op keer, vraagt nieuwe vormen van beïnvloeding die niet (persé) de overheid centraal zet, maar die vooral gericht is op het helpen richting geven en versnellen van maatschappelijke dynamiek ( DRIFT - sturing in trans ities).
In het Waddengebied is wat dat betreft juist ook heel veel mogelijk. Naast verankering in beleidsagenda's zoals de Agenda voor de Wadden 2050 en daaraan gekoppelde Uitvoeringsagenda i.o. ontstaat verandering als de gemeenschap (bewoners, ondernemers, maatschappelijk middenveld) de schouders eronder zet.
Als we uitzoomen zien we dat langs vier transitiesporen de transitierichting vorm en beweging kan krijgen. Door beter te doorgronden wat al gaande is en te kijken wat nodig is om deze beweging te ondersteunen, zal transitie het makkelijkst in een versnellingsfase komen.
- Verduurzaming van de overtocht
- Autoluwe overtochten en eilanden
- Duurzame en efficiënte logistieke keten
- Gebiedsontwikkeling door samenhangende mobiliteitskeuzes passend bij eilander identiteit
Welke autonome ontwikkelingen helpen deze sporen en wat is er verder nodig en zien we nu (al) sleutelinterventies ?
Spoor 1 - Verduurzaming overtocht
Alle vaarbewegingen in het Waddengebied - op toeristisch zeilverkeer na - benutten vandaag de dag nog fossiele brandstoffen. Van reders en vissers tot de Rijksrederij. En ondanks dat hier aanzienlijke verbeteringen zijn gemaakt (denk aan het gebruik van LNG van Doeksen en de hybride Texelstroom van TESO die op CNG vaart, gecombineerd met zonne-energie en groene walstroom) voelt iedereen aan dat er nog grote stappen te zetten zijn. De druk daarop neemt alleen maar toe. De hele wereld moet de komende jaren de overstap maken naar fossielvrije mobiliteit (ook in verband met de stikstofuitstoot ) en de Waddeneilanden zijn daar geen uitzondering op. Sterker nog, de kernwaarden van het Waddengebied (natuur, rust, ruimte, stilte) staan haaks op een mobiliteitssysteem gekenmerkt door grote fossiel aangedreven schepen, met regelmatig grote overcapaciteit en daarmee een relatief hoog energieverbruik.
Vanwege de baggerproblematiek zijn schepen nodig met minder diepgang als onderdeel van een vloot van verschillende type schepen per doelgroep (bewoners, toeristen en vracht). Het onderzoek van het MARIN (2021) biedt hiervoor inspiratie. Ook blijft het goed alert te blijven op (technologische) ontwikkelingen van hele andere manieren van mobiliteit -door de lucht of onder de grond- en zo nodig hier verdiepend onderzoek naar te doen. Dit zou voor specifiek transport (grote) boten overbodig kunnen maken, Hierbij moet wel gezegd worden dat:
- 'Door de Waddenzee' cultuurhistorisch het dichtst bij ons ligt';
- 'Over de Waddenzee heen' snel op gespannen voet lijkt te komen met de kernwaarden 'rust, ruimte en ecologie';
- 'Onder de Waddenzee door' (nu nog) verder van ons af ligt en afhankelijk van de uitvoeringsmethodiek juist wel of juist niet op gespannen voet kan staan met de kernwaarden van 'ongestoorde dynamiek van de wadbodem'.
Autonome ontwikkelingen die dit spoor vergemakkelijken:
- Wereldwijd steeds meer succesvolle elektrische ferry's (in ontwikkeling)
- Wereldwijde ontwikkeling Mobility as a Service (MaaS) concepten
- Technologische o ntwikkelingen autonoom transport gaan hard
- Green Deal verduurzaming scheepvaart (11 juni 2019)
- Green Shipping Waddenzee programma
- Maritiem Masterplan
Wat is verder nodig:
- De nieuwe concessie Waddenveren (2029) biedt een belangrijke kans de transitieambitie ' emissieloos, impactarm en adaptief' concreet handen en voeten te geven voor de Friese Waddeneilanden;
- Een gericht marktinnovatietraject ter voorbereiding op of gekoppeld aan de concessieaanbesteding, bij voorbeeld door het volgen van een concurrentiegerichte dialoog. Dat vraagt om een gedegen voorbereidingstraject en nadere uitwerking;
- In deze marktinnovatie fase staat verkleining van de transportbehoefte / gewichtsreductie maar ook energie-efficiëntie per transportbeweging centraal, door b.v. het voorkomen van 'onnodige' transporttonnages, scheiding van personen- en vrachtvervoer, al dan niet in relatie tot het (deels) varen op getij en het mogelijk apart bedienen van verschillende doelgroepen, omdat dit emissieloze en impactarme (ondiepe) scheepvaart eerder binnen bereik brengt;
- De maatschappelijke dialoog over de hieraan te stellen randvoorwaarden en vrijheidsgraden dient nog nadrukkelijk verder te worden gevoerd. Daarnaast is de ontwikkeling en tijdige beschikbaarheid van schone brandstoffen (E, H2) en hiervoor benodigde infrastructuur cruciaal. Tijdig zullen hierin keuzes moeten worden gemaakt;
- Parallel zal gewerkt moeten worden aan de benodigde nautische inpassing en ontwikkeling van juridische kaders b.v. passend bij de wens tot komen tot adaptieve vaarroutes;
Sleutelinterventies op korte termijn:
- Ontwikkeling van pilots 'scheiden personen - vracht' en ' Outoluwe overtocht' i.s.m. 'Programma Waddeneilanden i.o.'
- Organiseren van een WadLab sessie waar in een 'vrijdenk Omgeving' verder wordt verkend op welke wijze een toekomstige concessie inhoudelijk kan worden geladen met de ambitie 'emissieloos, impactarm en adaptief' en te kijken welke procesgang hiertoe gevolgd zou kunnen worden.
Spoor 2- Autoluwe overtochten en eilanden
Spoor 1 zal alleen mogelijk zijn als de dominante manieren van denken, organiseren en doen in de huidige invulling van mobiliteit in de Wadden, ook veranderen.
De toeristen auto mee naar Texel, Terschelling en Ameland: een vanzelfsprekendheid, maar voor hoe lang en in welke mate nog gewenst ?
We kunnen er lang omheen draaien, of het recht voor zijn raap zeggen: hoe meer de Waddeneilanden autoluw worden voor toeristen, hoe groter de kans dat de transitie naar emissieloze en impactarme mobiliteit gaat lukken.
Inzetten op het terugdringen van het autotransport voor toeristen kent enorm veel voordelen:
- De ervaren (parkeer)druk en overlast van toerisme op het eiland neemt af;
- De veerboot hoeft minder zwaar beladen te worden en dus met minder diepgang een overtocht maken;
- Alternatieven voor de auto (OV, fiets, etc.) zijn vrijwel altijd duurzamer.
Maar alhoewel de auto allang niet meer de heilige koe is die ze ooit was, blijft de praktijk weerbarstig en is het lastig om met draagvlak en succes het autotransport van toeristen een halt toe te roepen. Terugdringing van het autotransport zal daarnaast spanning geven op het huidige bedrijfsmodel van de reders.
Welke strategische mix van maatregelen voor het terugdringen van het autotransport voor toeristen kan het beste worden ingezet?
Autonome ontwikkelingen die dit spoor vergemakkelijken:
- Wereldwijde beweging naar autoluw in stedelijke gebieden: uit onderzoek blijkt dat deze ontwikkeling vrijwel louter positief wordt ervaren, zelfs door lokale ondernemers;
- Verschillende innovaties zoals digitale platforms voor auto- of vervoerdelen maar ook diverse light-electric-vehicles (LEVs) als alternatief met veel minder milieu en ruimtelijke impact van de auto;
- Convenant Zero Emissie Mobiliteit Waddeneilanden - opent het gesprek over wat vanzelfsprekend is;
- Toename van autogebruik door toeristen leidt tot spanningen tussen toeristen en eilanders. Steeds serieuzer komt de vraag op: wanneer is het genoeg? Zie ook Friesch Dagblad: "Jaarlijks meer eilandauto's, waar stopt het?"
Wat is er verder nodig?
Schiermonnikoog en Vlieland zijn al autoluw - iets wat ook niet los kan worden gezien van de geografische karakteristieken van deze twee eilanden.
In Texel staat het terugdringen van de auto ook op de agenda ( o.a. is onderzocht hoe het centrum van Den Burg autoluw kan worden ), maar leveren eerste experimenten - zoals het financieel aantrekkelijker maken van een overtocht zonder auto, weinig resultaat op.
Het afgelopen jaar zijn we in gesprekken meerdere manieren tegengekomen om de auto verder terug te dringen. Wat uiteraard ook weer vragen oproept voor kustgemeenten, want waar blijven die auto's dan? (zie ook film leefbaarheid en de opmerkingen van Horatius Runia, Gemeente Harlingen).
De volgende suggesties zijn genoemd:
Prijsbeleid
- Overtocht met auto duur maken, zonder auto goedkoop;
- Parkeren aan de vaste wal goedkoop maken - of zelfs betaald worden als je de accu van je E-auto als tijdelijke energieopslag beschikbaar stelt;
Verleiden
- Deelauto's beschikbaar stellen op de eilanden, maar ook aan de wal;
- Hoogwaardig elektrisch OV en goedkope elektrische taxidiensten;
- Versterking OV-netwerk vaste wal (b.v. langere achterlandverbindingen voor de trein v.g.l. Duitsland)
Ontmoedigen
- Pas de infrastructuur op de eilanden aan (brede fietspaden / laadvoorzieningen);
- Maak centra van dorpen verder autovrij;
- Onthardt wegen en parkeerplaatsen (ook ivm klimaatadaptatie).
Ontzorgen en leren
- Experimenteer met alternatief bagagetransport en de auto te laten staan.
Sleutelinterventies op de korte termijn:
- Pilot bagagetransport ('van huis naar huisje' deur-tot-deur arrangementen);
- Pilot 'autoluwe overtocht' (toeristenseizoen, evenementen);
- Wellicht dat een "publieks-/ondernemerschallenge" een goede manier zou zijn om deze beweging nog verder te versnellen, gekoppeld aan een breder narratief over wat het voordeel is als meer eilanden in verregaande mate autoluw worden.
Spoor 3 - Efficiënte - en bewuste - logistieke keten
Denkend vanuit de 'trias mobilica' lijkt het voorkomen van onnodig transport en het differentiëren van personen- en vrachtvervoer i.c.m. ' herconfiguratie' van vrachtlogistiek de sleutel te komen tot impactarme mobiliteit voor de Waddenzee. Veerboten voor personen kunnen daardoor lichter worden met minder diepgang en daarmee een potentieel sterk verbeterde energieconsumptie. Vrachttransport zal dan apart moeten worden gefaciliteerd waarbij deze schepen ook, indien nodig, (deels) op getij kunnen varen vanwege diepgang of reductie van energieconsumptie. Te behalen diepgang reductie is daarnaast ook afhankelijk van andere factoren.
De wijze waarop vracht wordt vervoerd in de gehele keten (vanaf toeleveranciers aan de vaste wal tot aan de afnemers op het eiland v.v. en retourtransport) kan verder worden geoptimaliseerd en wellicht op worden geïnnoveerd. Waarom vervoeren we over de Waddenzee nu eigenlijk (zoveel) vrachtwagens ? Is dit altijd noodzakelijk, of is het 'logistiek gemak' ? Kunnen logistieke hub's in de haven wellicht een uitkomst bieden voor meer gecombineerd transport? Ook op de eilanden speelt het vraagstuk van 'vervoersdruk' zoals b.v. op Schiermonnikoog.
'Duurzaam transport is echt een probleem. Bij ons staan zes vrachtwagens op een dag voor de deur'. Max Maas (bedrijfsleider de 4Dames)
Op dit moment maken vrachtwagens dagelijks de overtocht om een combinatie van bulk en versproducten aan te leveren. Toenemend luxe toerisme verhoogt de vraag naar vers en divers aanbod van producten van het vaste land. Tel daarbij op de toename aan internetbestellingen en pakketbezorgingen, en we zien een systeem vol heen- en weer bewegingen dat een stuk slimmer en efficiënter kan worden georganiseerd.
Op Schiermonnikoog proberen lokale horeca ondernemers deze transitie te versnellen. Remmelt Mulder, eigenaar van de welbekende Tox Bar nam met een aantal horecaondernemers het initiatief om te kijken of de logistieke keten slimmer kan. Economisch voordeliger én duurzamer. Kan er een win-win situatie ontstaan, vroeg hij zich af?
Kijk hieronder hun bespiegelingen. Aan het woord komen ook Eddo Lokken, commercieel directeur Hanos Groningen en Marten Ridder, eigenaar Ridder & de Vries Transport.
Aflevering 4 | Logistieke keten in transitie casus ondernemers Schiermonnikoog (juni 2021)
Logistiek is niet alleen horeca
Vergeet niet dat voor sommige eilanden geldt dat niet alleen bewoners en het toerisme, maar ook de landbouw en visserij vragen om bevoorrading. Vooral op Texel zijn toenemende vervoersbewegingen vanuit de agro-industrie hoek, een serieuze zorg.
Autonome ontwikkelingen die dit spoor vergemakkelijken:
- Wereldwijde ontwikkeling van logistieke hubs . Overslag om (retour)transport te combineren waardoor het aantal vervoersbewegingen kan afnemen en deels 'leeg' vervoer wordt gereduceerd of zelfs voorkomen.
- Technologische oplossingen zoals simpele apps (zoals Whimapp ) die ondernemers helpen om samen te werken of kleine autonome voertuigen / rolcontainers die tot enorme kostenbesparing kunnen leiden en die tegelijkertijd groot en zwaar vrachtvervoer kunnen vervangen.
Wat is verder nodig?
- Stimulering van zelfvoorzienendheid en circulariteit (lokaal produceren, kringlooplandbouw, etc) verkleint de transportbehoefte;
- Vraagbundeling op de eilanden - dit kan onnodige vervoersbewegingen vermijden;
- Scheiding van versproducten - waarbij snelheid van levering gewenst is - en bulkproducten, waar schaalvoordelen belangrijker zijn;
- Onderzoek naar de (toekomstige) vrachttransportbehoefte per eiland i.c.m. ontwikkeling vlootconcept.
Sleutelinterventies
- Joint fact-finding naar mogelijke logistieke scenarios en hun duurzaamheidswinst (incl. rolcontainers i.p.v. vrachtauto's en hub-ontwikkeling). Lopende opdracht van PRW aan Buro Biest i.s.m. Urgenda, 2021;
- Na gebleken doelbereik het ontwikkelen van een pilot 'logistieke keten horecatransport Schiermonnikoog', met mogelijk experiment met logistieke Hub's;
- Onderzoek vrachttransportbehoefte Ameland i.h.k.v. Vervolgonderzoek Bereikbaarheid Ameland 2030.
Spoor 4 - Gebiedsontwikkeling - mobiliteitskeuzes - identiteit eilanden
Wie uitzoomt ziet dat mobiliteit op een veel fundamenteler vlak de identiteit van de eilanden bepaalt. De veerdiensten zijn een levensader voor de eilander samenleving en bepalen 'de hartslag'. Een hartslag die v.w.b. de avond en nachtrust ook door ondernemers en bewoners wordt gekoesterd, zo bleek tijdens een learning journey op Terschelling in 2020: 'geen 24/7 bereikbaarheid voor de toeristen'.
Dr. Linde Egberts pleit voor een mobiliteitsyteem dat begrenzingen aan de groei zou kunnen bieden en dat vormgegeven wordt vanuit de startvraag: wat voor eiland willen we eigenlijk zijn? De eilanden zijn geen musea, dat is helder. Maar hoe kunnen keuzes op het gebied van mobiliteit elk eilanderprofiel juist bekrachtigen. Volgens Egberts is differentiatie het sleutelwoord en daarmee ook verschuiving van kwantiteit naar kwaliteit. Een toerist wil echt iets anders dan een eilandbewoner of forens. Ook toeristen zijn gebaad bij grenzen aan de groei ten minste als je voor de kernwaarden van het gebied komt. Forenzen hebben juist baat bij flexibele, snelle verbindingen. In het huidige systeem zijn al wel stapjes gezet naar differentiatie maar gecombineerd transport is de drager.
Autonome ontwikkelingen die dit spoor vergemakkelijken:
- Het "Giethoorn scenario" is ook in het Waddengebied een gedeeld schrikbeeld en de enorme groei van 'city-trip' toerisme (t.g.v. low-cost-carriers / AirBNB), kan een waarschuwing zijn;
- Een ontwikkelend maatschappelijk (internationaal) bewustzijn 'grenzen te stellen aan de groei' ook in de Wadden;
- De vorm van toekomstige mobiliteit onderdeel te maken van de ambitie 'de Wadden (één van de) duurzaamste bestemmingen te maken van Europa' (Toerisme transitieplan, nov. 2021)
- Verdere omarming van het concept 'Brede Welvaart';
- Tegelijkertijd is het niet vanzelfsprekend dat de veerdiensten als toegangspoort (kunnen) fungeren. Het is een juridische verplichting het aanbod te vergroten als de vraag stijgt.
Wat is verder nodig?
- Stimuleren van verblijfsduur verlenging en doorzetten kwaliteitstoerisme i.p.v. kwantiteitstoerisme;
- Dialoog over de mate van gewenst dagtoerisme of sturing daarvan;
- De mogelijkheid tot een belevingsvollere overtocht, als uniek onderdeel van de eilandbeleving, zoals 'varen op getij' en (deel)inzet van de 'bruine vloot' als niche;
- Keuzes in gebiedsontwikkeling op de eilanden zelf. Een belangrijke regel in mobiliteit is: ‘built it, and they will come’. Wegen zullen auto’s aantrekken - fietspaden fietsers. Bij infrastructurele keuzes is daarom van belang om dit uitgangspunt centraal te stellen.
Sleutelinterventie
- De komende jaren wordt gewerkt aan een overkoepelend Programma Waddeneilanden. Hierin is een aparte programmalijn 'optimaal verbonden en bereikbaar' opgenomen, die als vliegwiel kan dienen voor uitvoering van bijvoorbeeld pilots;
- Ook eilandspecifieke leefbaarheidsagenda’s en toerisme strategieën (zoals het Toeristisch Toekomstplan Texel ) stellen doelen voor de toekomst. Het is belangrijk om zowel eilandoverstijgend als eilandspecifiek, duurzame mobiliteit te positioneren;
- Leefbaarheid agenda’s raken direct aan de belangen van bewoners. Van belang is om te investeren in de dialoog over duurzame mobiliteit in de toekomst, waar nodig het besef aan te wakkeren, maar vooral te kijken waar hun behoeften en ontwikkelkracht benut kunnen worden.
Ketenbenadering
Als we de transitiesporen en de reflecties op ons laten inwerken en we kijken door de oogharen weer naar de mobiliteitsketen dan zien we verschillende veranderingen. Onderstaand zijn deze als toekomstmogelijkheden in een algemeen beeld weergegeven. In groen de grofweg beoogde toenemende stromen en in rood de afnemende.
- De wens tot verandering van dikte van vervoersstromen: stimulering van OV en verkleining van autogebruik en -transport;
- Het extra faciliteren van bewoners en forensen via b.v. kleine Smart POD's;
- De scheiding van personen en vracht (incl. noodzakelijk autovervoer);
- Kleinere (middle sized) passagiersboten;
- Middle sized vrachtboten;
- Ontzorging van bagagetransport van toeristen van 'huis naar huisje';
- Logistieke Hub's in de haven(s) die goederenlogistiek optimaliseren;
- Introductie van Automated Guided Vehicles voor (klein) goederentransport als alternatief voor vrachtwagens op de boot;
- Introductie van deelautoconcepten op het eiland voor b.v. toeristen en stimulering van OV.
Transitiesporen | ketenbenadering toekomstmogelijkheden (PRW, 2021)
Afhankelijk van de verschillende doelgroepbehoeften kan worden nagedacht om dit te combineren met een samenstel van verschillende 'time-tide' concepten. Per verbinding naar elk Waddeneiland te onderzoeken en het optimum van te bepalen. Onderstaand zijn verschillende toekomstconcepten weergegeven ter illustratie.
- 'In time': een flexibel, frequent oproepbaar en snel vervoersysteem voor eilandbewoners en forensen die vlot en zo veel mogelijk op een door hen gewenst tijdstip naar de overkant willen. Kleinschalig (<12p), digitaal en snel boekbaar. Small sized met meerdere POD's;
- 'On time': op basis van een dienstregeling, transport van personen (toeristenmassa). Middle sized met meerdere ondiepere schepen en jaar rond efficiënter qua bezettingsgraad / energieconsumptie. Belevingsvoller en mogelijk langzamer;
- 'At tide': transport van vracht van en naar de eilanden. Middle sized en mogelijk 'op getij' vanwege energiebesparing of indien nodig voor voldoende diepte. 'Op getij' behoeft overigens niet bij voorbaat in te houden dat alléén bij hoogwater gevaren kan worden, maar wellicht niet in een tijdzone voor en na laagwater. Dit is 1:1 afhankelijk van het scheepsontwerp en morfologische ontwikkelingen in het betreffende gebied.
Transitiesporen | voorbeeld time-tide concept per verbinding (PRW, 2021)
De uiteindelijke randvoorwaarden en ontwerpuitgangspunten bepalen vanzelfsprekend in hoge mate de mogelijkheden voor een duurzaam scheepsontwerp en uiteindelijke vlootconfiguratie en wat het optimum is in het time-tide concept. Bij gelijkblijvende vraag naar mobiliteit, doelgroepdifferentiatie en de ontwikkeling naar kleinere schepen zal het aantal schepen (en/of de vaarfrequentie) toenemen en daarmee het kostenniveau doen veranderen. De uitdaging daarbij is een dusdanig duurzaam scheepsontwerp te ontwikkelen dat toename van vaarfrequentie impact arm blijft bijvoorbeeld ten aanzien van geluid, trillingen en wash. Nader onderzoek is nodig hoe dit, in combinatie met de wenst tot betere year round efficiency, bedrijfsmatig kan uitpakken.
Routekaart
Met in ons achterhoofd de Transitie X-Curve (DRIFT) is het voor het ontwikkelen van de transitie naar een nieuw regime het van groot belang helpende opkomende 'bottom-up initiatieven' te zien, te steunen, te verbinden en bij gebleken potentie te verbreden en op te schalen. Daarnaast zijn er ook meerdere windows of opportunity te benutten. Het meest in het oog springend is de nieuwe concessie Waddenveren per 2029. Maar ook het Programma Waddeneilanden i.o. met mogelijk kansen voor diverse pilots. Een globale verkenning naar subsidiëring-/financieringsmogelijken leert dat de transitierichting op meerdere doelstellingen van de EU, Investeringkader Waddengebied (IKW) en Waddenfonds kan aansluiten. Voor de ontwikkeling van emissieloze & impactarme scheepvaart voorzien we dat een gericht innovatietraject nodig is, waarin de markt wordt gevraagd en uitgedaagd om tot passende technologische oplossingen te komen voor de opgave waarvoor we staan. Tezamen 3 belangrijke procesperspectieven van de routekaart.
Routekaart | de 3 belangrijke procesperspectieven
Backcasting en tijdslijnen
Maar hier kunnen we natuurlijk nog iets gerichter naar kijken. Tijdens het PRW Werkatelier Duurzame Mobiliteit Waddeneilanden (2021) is met alle aanwezigen de transitiemissie en -richting, samengevat als 'emmissieloos, impactarm en adaptief per 2030' via backcasting verkent op (hoofd)mijlpalen en aandachtspunten die ons in de tijdslijn van nu tot 2030 leiden naar het gewenste doel. De volgende belangrijke keuzemijlpalen zijn geïdentificeerd en in de tijd gezet:
- Keuze mate autoluw per betreffend Waddeneiland;
- Keuze benodigde E/H2 walinfra;
- Keuze mobiliteitsconcept;
- Innovatieonderzoek ondiepe emissieloze scheepvaart gereed;
- Concessie beschikbaar;
Routekaart | resultaat backcasting, PRW Werkatelier (2021)
Klik hier om het Backcasting resultaat te downloaden.
Proceslijnen
Om wat meer houvast te bieden naar de bekende programma's, projecten beleid- en onderzoektrajecten is de uitkomst van deze backcasting in tijdslijnen vertaald. Ter indicatie en gaandeweg het proces ter verfijning en bijstelling.
Routekaart | indicatieve tijdslijnen om te komen tot transitie naar een duurzaam mobiliteitssysteem (PRW, 2021)
Klik hier om de Indicatieve proceslijnen te downloaden.
In dit overzicht kan de oplijning naar de nieuwe concessie als een hoofdproces worden gezien, maar is zeker niet het enige. Het Programma Waddeneilanden biedt de kansen leerervaringen op te doen uit voorgenomen pilots op een aantal belangrijke transitieperspectieven ('autoluw' en 'scheiden personen en vracht'). Tegelijkertijd dient een dialoog en uiteindelijk besluiten te worden genomen over een aantal randvoorwaarden en uitgangspunten. Deze zijn voedend naar de verkenning van de contouren van een nieuwe concessie. Dit geldt ook voor diverse onderzoeken op het vlak van morfologie, logistiek en de uitkomst van het Vervolgonderzoek Bereikbaarheid Ameland 2030.
Daarnaast zal moeten worden verkent òf en op welke wijze 'gerichte innovatie' al dan niet vervlochten met de concessieverlening zijn plek kan krijgen. Een (eerste) verkenning van een innovatieve marktbenadering is dan ook nodig. Duidelijk is dat een dergelijk innovatietraject de nodige tijd zal kosten en aan de voorkant de randvoorwaarden, uitgangspunten maar ook vrijheidsgraden en risicoverdeling helder moeten zijn. Uit ervaring in binnen en buitenland blijkt dat het tijdig beschikbaar hebben van de wal infrastructuur (E/H2) essentieel is.
Uit deze indicatieve tijdslijnen wordt helder dat zo rond 2024 er veel zaken bij elkaar komen en aan elkaar verbonden moeten worden uitgaand van maximale ambitie per 2030. Tegelijkertijd staat er tweezijdig druk op.
Het is van belang geen tijd te verliezen om verder de (publieke) dialoog te voeren om tijdig tot besluiten te komen over de randvoorwaarden en uitgangspunten. Andersom vragen innovatieprocessen (innovatieve marktbenadering) en planvorming en realisatie van wal infrastructuur hun tijd. Daarnaast geldt voor marktpartijen die willen meedingen naar de nieuwe concessie en hiervoor investeringen wensen te plegen vroeg helderheid willen hebben 'waaraan te voldoen'. Het ontwikkelen van nieuwe schepen kost simpelweg tijd. Ook moet worden nagedacht hoe de overgangsperiode na 2030 wordt ingericht in geval van overname van huidige schepen door de nieuwe concessiehouder(s).
Actieoverzicht
Meer inhoudelijk ontwikkelen zich in het Waddengebied tal van ideeën, beleidsvoornemens, pilots en acties, duurzame mobiliteit verder te ontwikkelen. Het valt op dat (glorende) initiatieven vaak niet breed bekend zijn, of partijen simpelweg niet van elkaar weten en ze verkokerd worden aangevlogen.
Vanuit de doelstelling overzicht te bieden en op zoek te gaan naar onderlinge versterking van deze initiatieven is onderstaand samenhangend actieoverzicht opgemaakt vanuit de transitiemissie en -richting die we hebben. Dit overzicht kan als groeidocument verder worden aangevuld en verfijnd naar planning, actiehouder(s) en eventueel financiering.
Routekaart |actieoverzicht duurzame mobiliteit Waddeneilanden (PRW, 2021)
Klik hier om het Actieoverzicht te downloaden.
Transitie alliantie
Linksom of rechtsom: al deze transitiesporen vragen om samenwerking vanuit het perspectief op het geheel en focus op het bereiken van ècht duurzame mobiliteit op de lange termijn. We voelen allemaal dat het 'op systeemniveau' niet goed gaat met de Waddenzee. Vooral ecologisch. Laten we dit dan ook erkennen en elkaar hierop uitdagen, inspireren en samenwerken. Natuurlijk zijn er individuele belangen van partijen, maar het gebiedsbelang staat voorop.
Alle partijen zijn nodig en ieder heeft zijn eigen rol in het orkest, aldus Dirk Spoor, Rederij Doeksen.
Aflevering 5 - Samenwerken in transitie
Samenwerking op wat er al is
Samen zal op zoek moet worden gegaan naar hoe de globale inhoudelijke en procesmatige uitwerking concreet ‘waar, wanneer en door/met wie’ kan worden omgezet in actie. De transitiesporen bieden daarvoor hou vast, maar de komende jaren zal er een veelvoud aan acties ingezet moeten worden en aanhoudend zal onderlinge afstemming nodig zijn. Deze zijn deels al in beeld en belegd in diverse programma’s en projecten (uitgewerkt in de routekaart), of kunnen daarmee worden verbonden. Sommige ideeën moeten nog worden opgestart en ongetwijfeld volgen er nog nieuwe ontwikkelingen waarop we willen anticiperen. Helder is dat wat al is georganiseerd we vooral moeten willen benutten.
Uitgangspunt
We benutten zoveel mogelijk de bestaande structuren (hardspace):
- Sluiten aan bij de bestaande gebiedsagenda Wadden 2050;
- Maken gebruik van de bestaande Waddengovernance;
- Overige projecten en programma’s die helpen.
Hieronder verstaan we in ieder geval:
- Het Programma Waddeneilanden 2021-2026;
- Vervolgonderzoek Bereikbaarheid Ameland 2030;
- Proces naar nieuwe concessies Waddenveren Oost en West in 2029
Maar het vormgeven van de transitiebeweging vraagt zeker om méér!
Samenwerking vanuit hard- & softspace
Deze transitiebeweging kent zijn eigen dynamiek, verloop en onzekerheden. De opgave is complex, meervoudig en gelaagd en laat zich an sich niet aansturen en beheersen als een regulier project of programma. Zo is het nu bijvoorbeeld nog onzeker wat er in de toekomst precies technologisch mogelijk is. De onzekerheden die met de transitiebeweging gepaard gaan zijn hiermee juist onderdeel van het samenwerkingsproces.
In 2029 zal er een nieuwe concessie van kracht worden en dit is een belangrijk scharnierpunt om een mobiliteitsysteem te creëren met de nieuwste technologische mogelijkheden die bijdragen aan een betrouwbare en duurzame verbinding van en naar de Waddeneilanden.
De komende jaren zullen tal van vraagstukken dieper onderzocht moeten worden en zal er richting gegeven moeten worden en keuzes moeten worden gemaakt. Dit vraagt van alle betrokkenen om, in belang van het gebied en de bewoners, de juiste stappen te zetten en elkaar uit te dagen. Dit vraagt daarmee om ruimte in denken en doen, samen en met anderen (ook buiten ieders cirkel).
Uitgangspunt
Vraagstukken die niet voor de hand liggen maar het verkennen waard, controversieel of paradoxaal zijn en om mentale ruimte vragen gaan we verkennen in ons WadLab, om zo ons denken en handelen te versterken.
Het WadLab heeft zich de afgelopen jaren bewezen als een vrijdenk, experimenteer- en ontwikkelruimte om los van bestaande kaders en verantwoordelijkheden vrijelijk van gedachten te wisselen om nieuwe perspectieven, oplossingen en toepassingen te creëren. Met hoofd èn hart. Deze softspace kan gericht worden ingezet en resultaten werken we, indien gewenst, op naar de hardspace. Beide hebben we nodig en de werking is complementair.
Transitie alliantie | samenwerking vanuit hard- & softspace (PRW, 2021)
Kijk hier ter inspiratie naar een mini-college over softspaces van Maarten Hajer over het belang van 'soft spaces' .
Samenwerking en reflexieve monitoring vanuit een transitiealliantie
Geïnspireerd op succeservaringen in oa. het Deltaprogramma (IJsselmeergebied) en bij Natuurmonumenten (traject Rotterdam de Boer op) stellen we voor om een transitiealliantie op te starten, tot in ieder geval het moment van de nieuwe concessie. Deze alliantie is een publiek-private samenwerking, is volledig open en kent géén formele besluitvorming. De alliantie werkt vanuit een intrinsieke wil om gezamenlijk de transitie naar een duurzame mobiliteit naar de Waddeneilanden in samenwerking te realiseren. Het fundament onder de alliantie is het transitiestatement (i.o. 2022).
Het doel van deze alliantie is een groep te smeden op basis van gedeelde urgentie, engagement op de transitiemissie en (persoonlijke) betrokkenheid bij de opgave. Binnen deze alliantie delen we lessen over wat werkt en niet, en identificeren we barrières en zorgen we ervoor dat we deze barrières op de juiste plekken agenderen. Hiermee zorgt de alliantie ervoor dat we de komende jaren lastige en soms controversiële dossiers stap voor stap verder brengen. Zo vormt de alliantie een cruciale rol richting de keuzes die we de komende jaren moeten maken om de gewenste transitie ook daadwerkelijk te realiseren. Vanuit deze alliantie kan o.a. advies worden gegeven aan de concessieverlener.
Dit vraagt van de alliantieleden naast inbreng vanuit eigen verantwoordelijkheid, rol, taak en positie ook een overstijgende inzet vanuit de context van een gebiedsopgave en met continue betrokkenheid van bewoners, bezoekers, gebruikers en belanghebbenden van het Wad. Er wordt gewerkt vanuit het credo ‘wat kan ik bijdragen om…’. We organiseren op basis van ieders kracht en mogelijkheden. De samenwerking in de alliantie kan daarmee op verschillende manieren vorm krijgen: een eigen bijdrage leveren, kennis of faciliteiten/middelen aanbieden, meedenken of b.v. gezamenlijke producten maken of procesbegeleiding bieden.
Als we ons allemaal afvragen 'wat kan ik (en mijn organisatie) bijdragen aan deze transitiebeweging en als we onze bijdrage zien als kans om mondiale duurzaamheidsambities juist híer concreet en iconisch te maken', dan gaat het lukken! Gerwin Klomp (PRW)
De alliantiepartners komen minimaal één keer per jaar bijeen in een Alliantieatelier voor reflexieve monitoring. Dit is een monitoring- en evaluatiefilosofie waarin leren door te doen en doen door te leren, centraal staat. In feite is het een manier om het complexe leerproces waar we voor staan niet vrijblijvend te maken, maar serieus te nemen met een grondigheid en overtuiging die we gewend zijn van klassieke monitoring en evaluatie. Voor dit programma gaat dit over de volgende thema’s:
- Verantwoording afleggen: bijhouden activiteiten en resultaten. Wat is de stand van zaken? Liggen we op koers?
- Continu lessen ophalen en delen: wat hebben we geleerd, tot welke inzichten leidde dat, en voor wie is dat nog meer relevant?
- Gaandeweg barrières identificeren en agenderen: welke drempels liggen buiten onze invloedssfeer en wie hebben we nodig om die weg te halen?
- Gericht op expliciteren vervolgacties: gezien de opgedane inzichten, wat is de meest logische volgende stap.
De samenwerking in de alliantie krijgt bij uitstek vorm tijdens het gezamenlijk aangaan van maatschappelijke dialoog, WadLab-sessies, systeemontwerpvragen en de (voorbereiding van) Alliantieateliers. De 'dagelijkse' benodigde werkzaamheden hiervoor (overzicht bewaren, leren, lessen delen, barrières identificeren en agenderen) wordt uitgevoerd door een klein slagvaardig ‘alliantieteam’ (i.s.m. betrokken organisaties). De leden van de alliantie maken hierover met elkaar afspraken.
Maar dit ontstaat niet vanzelf!
Leadpartners
Deze transitiebeweging krijgt géén verankering als in de alliantie er niet één of meerdere leadpartners (samen) opstaan om de missie langjarig invulling te geven. Partijen die gaan over (een deel van) de opgave die voor ons ligt, hoe dan ook geraakt worden in hun beleid- of uitvoeringsverantwoordelijkheid en een formele beslispositie hebben. Deze leadpartners kunnen het duurzaam motorblok vormen voor de gezamenlijke transitiebeweging gelijkwaardig aan de andere alliantieleden. Wij zien de volgende invulling voor ons:
De transitieopgave is in de kern een leefbaarheidsvraagstuk van de Waddeneilanden en daarmee zien we de Waddeneiland gemeenten (of hun samenwerkingsverband) als één van de leadpartners. Vanwege het integrale omgevingsbelang, de samenhang met regionale mobiliteitsbeleid en eventuele toekomstige decentralisatie van de concessieverlening is het logisch dat ook de provincie Fryslân leadpartner is. Daarnaast ligt er aan Rijkszijde zowel een beheer- (vaargeulen, natuur) als beleidsverantwoordelijkheid (natuur en huidige concessieverlening) verdeeld over meerdere organisaties, zoals Rijkswaterstaat, het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Dat maakt dat bij voorkeur het Rijk als één leadpartner deelneemt o.b.v. interdepartementale samenwerking
We scherpen hiermee het initiatief-trekkerschap, zoals vermeld in het (concept) Uitvoeringsprogramma 2021-2026 behorend bij de Agenda voor het Waddengebied 2050, iets verder aan. Het is aan deze betrokken partijen om samen met partners hierover afspraken te maken en het noodzakelijke vervolg in te richten. Zij zullen dat naar verwachting in de loop van 2022 doen. Het PRW kan in 2022 helpen dit in de benen te zetten.
Over deze schets
Opdracht en aanpak
Deze schets is uitgevoerd in opdracht van het opdrachtgeverscollectief van het PRW en gebaseerd op vele informele gesprekken die de afgelopen twee jaar met betrokkenen uit het gebied (overheid, kennisinstellingen, ondernemers, reders, concessiedeskundigen, eilanders, ecologen) hebben plaatsgevonden (veelal op persoonlijke titel). Deze opdracht is bewust ingestoken van een transitiekundig perspectief, heeft zich gericht op de achterliggende systeemvraag en 'sensing' van het vraagstuk.
Aan deze Transitieschets is in belangrijke mate bijgedragen door een team van transitiekundigen, die zowel vanuit wetenschappelijk perspectief, maar ook vanuit eigen ervaring in transitieprocessen en actie-ontwikkeling hun bijdrage hebben geleverd:
- Martine Verweij - Green Bridges ;
- Gijs Diercks - Dutch Research Institute For Transitions ( DRIFT );
- Antoine Maartens - Urgenda ;
- Maria Kolossa - We love Earth .
Programma naar een Rijke Waddenzee (PRW) vervult deze opdracht vanuit de gevraagde rollen "uitdagen" en "aanjagen". De opdracht sluit aan op de behoefte zoals verwoord in de Agenda voor de Wadden 2050 en het Uitvoeringsprogramma i.o. om een verkenning te doen naar de lange termijn bereikbaarheidsopgave in het Waddengebied. Maar ook in navolging van het advies van het Regie College Wadden (2018) dat agendeerde dat 'het niet alleen om de problemen van vandaag gaat, maar vooral ook om het vinden van mogelijkheden en kansen voor de toekomst.'
Bouwstenen uit deze Transitieschets kennen mede hun oorsprong in diverse eerdere onderzoeken. Niet alles is dus nieuw, maar nu wel meer verbonden en meer op systeemniveau beschouwd. Daarnaast is de urgentie van de opgave in meerdere opzichten de afgelopen jaren toegenomen.
Deze Transitieschets is géén beslisdocument in beleidsmatige zin, maar ons narratief dat hoopt het verhaal over de opgave verder uit te dragen, inhoudelijke en procesmatige bouwstenen aan te dragen voor een vervolg en daarop te inspireren, partijen te verbinden, maar ook lastige kwesties, dialoog en uiteindelijke keuzes te agenderen. Het verder vormgeven hiervan is aan de partijen die hiervoor verantwoordelijkheid dragen, rol, taak en positie hebben en volgens de reguliere besluitprocedures.
Deze Transitieschets (2021) is zeker niet statisch en zal in de loop van 2022 worden geupdate naar de laatste ontwikkelingen en inzichten.
'Met een gezonde basis luchtigheid en lol. Het is een serieus vraagstuk, maar als we in dit proces íets hebben ontdekt, dan is het wel hoeveel energie er is bij mensen persoonlijk om hier gewoon stappen in te zetten'. Rick Timmerman (PRW)
Daarnaast hebben wij gemerkt dat in onze contacten er eigenlijk nauwelijks discussie is over de richting die we voorstaan. En ja, het is complex en spannend, (Deel)belangen vragen om verdere dialoog en afweging om tot keuzes te komen. Dit moeten we samen met open vizier verder ontdekken en juist de kansen in te zien.
We hebben hier echt wel iets voor op te tuigen èn binnen afzienbare tijd. Maar, waar een wil is maken we met elkaar een transitie waar!
Wat is allemaal gedaan ?
Voor de totstandkoming van deze Transitieschets zijn tal van activiteiten ondernomen: Hackathon Duurzame mobiliteit Waddeneilanden (Terschelling, 2018) | startsessie Transitieschets (2019) met de startfilm | Learning Journey Casuslab Duurzame mobiliteit Waddeneilanden (Ameland, 2019) | bezoek Energy Observer Waddenzee (2019), Technologiescan (2019) | Expertsessie Unit Innovatie I&W, MARIN, TUD, NLR, Space53 (2019) | WadLab Ecothon (Utrecht, 2019) | Learning Journey impact COVID-19 i.r.t. bereikbaarheid (Terschelling, 2020) | Learning Journey Deense eilanden Samsø en Æro , met o.a. een bezoek aan de E-ferry 'Ellen' (2020) | Learning Journey Duitse en Deense Waddenzeehavens (2019, 2020) | bezoek testvaart prototype Seabubble (2020) | onderzoek en webinar ' Eilander cultuur en identiteit' (Egberts, 2020) | 3 focussessies over de ' leefbaarheid - mobiliteit paradox ', ' marktinnovatie ' en ' horecalogistiek Schiermonnikoog ' (2020) | onderzoek en presentatie 'innovatiebereik emissieloze en ondiepe scheepvaart’ MARIN (2021) | onderzoek ' joint fact finding en modellering horecatransport Schiermonnikoog '.
Daarnaast is verdiepend inzicht ontwikkeld over de ontwikkelingen van de morfologie, klimaat en ecologie en zijn hierover diverse presentaties gegeven en een hybride webinar georganiseerd en een animatie gemaakt (2021). Ten aanzien van mogelijke (EU)-subsidiehaakjes is een grove verkenning uitgevoerd i.s.m. RVO, RWS Bureau Brussel, IKW en Waddenfonds (2020-2021) en is een PRW Werkatelier Duurzame mobiliteit Waddeneilanden georganiseerd waarin de contouren van deze Transitieschets zijn gepresenteerd en bespiegeld (Harlingen, 2021).
En nu?
PRW blijft tot eind 2022 aanjagen, verbinden en agenderen. Om de zaadjes die nu geplant zijn, op te laten komen en verder te bouwen aan een veerkrachtig ecosysteem en duurzaam economisch medegebruik. De ontwikkeling van Duurzame mobiliteit naar de Waddeneilanden: 'emissieloos, impact en adaptief', kunnen we het komend decennium concreet maken. Een unieke kans voor het Werelderfgoed Waddenzee!
En nu?
Het PRW wil in 2022 verder investeren in:
- Ontwikkeling van pilots die bijdragen aan het transitieperspectief;
- Ontwikkeling van een transitiealliantie en daarmee stimuleren van de dialoog en samenwerking;
- Verkennen van mogelijkheden op welke wijze het transitieperspectief inhoudelijk en procesmatig uitwerking kan krijgen in een toekomstige concessie Waddenveren (WadLab);
- Verkennen hoe gerichte innovatie via een innovatieve marktbenadering vorm zou kunnen krijgen.
Contact
Voor informatie over het Programma naar een Rijke Waddenzee en het thema Bereikbaarheid & Mobiliteit kunt u terecht op www.rijkewaddenzee.nl.
Wilt u bijdragen om deze transitie vorm te geven, een (nieuw) initiatief melden voor Transitie in actie, of anderszins een bijdrage leveren, of heeft u vragen of wilt u gewoon eens een kop koffie drinken over hoe verder ?
Wij horen het graag!
Rick Timmerman | rick.timmerman@rws.nl | 06 - 12 80 34 40
Gerwin Klomp | gerwin.klomp@rws.nl | 06 - 53 40 76 80
