Σημεία νερού στην πόλη μας.

*Το εν λόγω fieldtrip αποτελεί ένα εκπαιδευτικό εργαλείο με αφορμή τη συμμετοχή στο Έργο “Atlas of Mediterranean Liquidity”, σε συνεργασία με το Γερμανικό Ινστιτούτο Γκαίτε. To έργο εντάσσεται στην πρωτοβουλία του έργου: Atlas of Mediterranean Liquidity ( https://medliq.art/ )

** Πηγή σκίτσων: Μελίνα Βλάχου, Αναστασία Χρηστάκη, commonspace

Το πολεοδομικό συγκρότημα Αθήνας- Πειραιά αποτελεί μια εκτεταμένη και πυκνοδομημένη περιοχή που συγκεντρώνει τους περισσότερους κατοίκους και τις βασικότερες οικονομικές και διοικητικές δραστηριότητες της χώρας. Το αστικό τοπίο της πρωτεύουσας καθορίζεται εδώ και δεκαετίες από ένα μοντέλο δόμησης που κυριαρχείται από κτίρια και σκληρές επιφάνειες (κυρίως άσφαλτος). Οι αδόμητες εκτάσεις, οι χώροι πρασίνου και ακόμα περισσότερο οι υδάτινες επιφάνειες (εκτός της θάλασσας), καλύπτουν ένα πολύ μικρό ποσοστό της πόλης.

Κι όμως υπάρχουν!!!

Στην πόλη μας, υπάρχουν σημεία που μπορούμε να επισκεφτούμε και να εντοπίσουμε το υδάτινο στοιχείο, με μικρότερη ή μεγαλύτερη ένταση. Αυτά τα σημεία με συμβολική, ιστορική, μυθολογική ή και φυσική παρουσία επιδρούν και αναδιαμορφώνουν του αστικό περιβάλλον και την σχέση των πολιτών με αυτό. Ρέματα και εκβολές τους, φυσικοί υδροβιότοποι (κι όμως υπάρχουν ακόμα και μέσα στο κέντρο της πόλης!), λίμνες και άλλοι φυσικοί ή τεχνητοί υγρότοποι με σταθερή ή εποχιακή ροή υδάτων υπάρχουν, συχνά ακόμα και εντός των πυκνοδομημένων γειτονιών της.

Στο πλαίσιο του καλέσματος για τη δημιουργία του Atlas of Mediterranean Liquidity η commonspace σε συνεργασία με το Γερμανικό Ινστιτούτο Γκαίτε συμμετείχε σε συλλογική έρευνα γύρω από τον εντοπισμό σημείων νερού στην Αθήνα με συμβολική, φυσική, πολιτιστική, περιβαλλοντική ή ιστορική αξία για την καθημερινότητα στην πόλη. Στο πλαίσιο του έργου δημιουργήθηκαν σκίτσα, αναζητήθηκαν ιστορικά τεκμήρια και υλοποιήθηκε έρευνα γύρω από την βιοποικιλότητα των σημείων νερού από ειδικούς σε θέματα υγροτόπων. Τελικώς, όλα τα σημεία τοποθετήθηκαν σε διαδραστικό χάρτη ανοιχτό προς το κοινό. Στο πλαίσιο του έργου επιπλέον, διοργανώθηκαν περίπατοι με ενδιαφερόμενο κοινό γύρω από υδάτινες διαδρομές στην πόλη.

Ο Άτλαντας συνολικά εξετάζει ζητήματα που αφορούν τη χρήση των υδάτινων πόρων, το νερό ως ζωτικό περιβάλλον, την περιβαλλοντική ρύπανση και τις οικολογικές καταστροφές στη θάλασσα. Ποια η σχέση μας με το νερό στο παρελθόν και το παρόν; Πώς αναμένεται να είναι στο μέλλον; Πώς θα αλλάξει η χλωρίδα και η πανίδα ή οι ακτογραμμές και τι επιπτώσεις θα έχουν οι αλλαγές αυτές για εμάς; Πώς επηρεάζει η λειψυδρία τη συνύπαρξή μας; Σκοπός είναι ο άτλαντας να αναδείξει εναλλακτικές οπτικές γωνίες και αναπάντεχες προσεγγίσεις, αλλά και να μας προσκαλέσει σε έναν διάλογο με θέμα αυτό το ζωτικό για όλους μας στοιχείο. Μέσω του άτλαντα θα δημιουργηθεί ένα δίκτυο ανθρώπων που δραστηριοποιούνται στα θέματα πολιτισμού τόσο στην περιοχή της Μεσογείου όσο και πέρα από αυτήν. Ο άτλαντας θα πλαισιωθεί από τοπικές εκδηλώσεις διαφόρων ειδών στις συμμετέχουσες πόλεις και κοινότητες.

Δείτε εδώ τον Άτλαντα με τους διαδραστικούς χάρτες για την Αθήνα και για όλες τις συμμετέχουσες Μεσογειακών πόλεων εδώ όπου μπορείτε να πάρετε ιδέες για να ανακαλύψετε το νερό και στις δικές σας πόλεις!!

Το νερό δεν αποτελεί μόνο ένα απαραίτητο συστατικό για τον μεταβολισμό, τη μεταφορά την κυτταρική ομοιόσταση, τη ρύθμιση της θερμοκρασίας, τη λειτουργία του κυκλοφορικού συστήματος για το σώμα μας, αλλά παράλληλα αποτελεί και ζωτικό στοιχείο για τις πόλεις μας. Ειδικότερα τις τελευταίες δεκαετίες συνδέεται ολοένα και περισσότερο με τη βιωσιμότητα των πόλεων ενώ λαμβάνεται υπ' όψιν ως ζωντανό κομμάτι του αστικού και πολεοδομικού σχεδιασμού.

Ο ερευνητής και συγγραφέας Timothy Beatley ο οποίος ασχολείται με τις βιώσιμες πόλεις έχει διατυπώσει πως η πόλη, αποτελείται από ένα σύνολο βιοτικών και αβιοτικών συστημάτων. Οφείλει να «μεταβολίζει» το φυσικό της περιβάλλον χωρίς να το αποβάλλει, να το προστατεύει και να αποκαθιστά τη σχέση των κατοίκων της με αυτό. Οφείλει μέσα σε αυτό το πλαίσιο να διασφαλίζει την ποιότητα του αέρα, του νερού, της ατμόσφαιρας του τόπου, με στόχο την αποκατάσταση της ισορροπία των οικολογικών της κύκλων (Beatley, 2000).

Από την ανάπλαση παρυδάτιων περιοχών μέχρι τη διαχείριση των υδάτινων πόρων, το νερό είναι ένα βασικό σημείο αναφοράς της βιωσιμότητας μίας πόλης. Η εξασφάλιση της βιωσιμότητας του νερού παραμένει ακόμα και σήμερα μία ενεργή πρόκληση. Το θέμα του νερού στην πόλη δεν περιορίζεται μόνο στη διασφάλιση επαρκούς ποσότητας, αλλά επεκτείνεται και σε τεχνικό επίπεδο στη διαφύλαξη των υδάτινων πόρων και την προστασία από τις πλημμύρες. Από την άλλη, υπάρχει και η συμβολική, πολιτιστική και καθημερινή διάσταση της υποδομή που αφορά στη διαχείριση του νερού η οποία δεν αρκεί μόνο να είναι λειτουργική, αλλά προσανατολίζεται και στο να συμβάλει στην κοινωνική και πολιτισμική ποιότητα της αστικής ζωής.

Το νερό μπορεί να γίνει αντιληπτό ως ένα στοιχείο:

• Περιβαλλοντικό και βιοκλιματικό καθώς μπορεί να συνεισφέρει στην αντιμετώπιση του φαινομένου της θερμικής αστικής νησίδας και να δημιουργήσει σημεία δροσισμού στην πόλη.
• Πολιτιστικό καθώς συγκεντρώνει ιστορικά, μυθολογικά και συμβολικά νοήματα τα οποία παραμένουν ζωντανά στην καθημερινότητα των γειτονιών.
• Αρχιτεκτονικό, καθώς όλο και περισσότερο συμπεριλαμβάνεται ως πυρηνικό στοιχείο του βιοκλιματικού αστικού σχεδιασμού στις σύγχρονες πόλεις.

*Αν θες να διαβάσεις για την έννοια του κοινού δες προτεινόμενη Βιβλιογραφία παρακάτω.

Από την αρχαιότητα η Αθήνα αντιμετώπιζε ζητήματα με τη διαχείριση των υδάτινων πόρων της. Η μυθολογία «χρεώνει» την έλλειψη νερού της Αθήνας σε μία θεϊκή διαμάχη, όταν ο Ποσειδώνας και η Αθηνά διαγωνίστηκαν για την κηδεμονία της πόλης. Νικητής θα ήταν αυτός που θα κάνει το πιο χρήσιμο δώρο στην πόλη. Η Αθηνά επικράτησε με δώρο της την ελιά και ο Ποσειδώνας, νιώθοντας αδικημένος με την ετυμηγορία, στέρησε από τους Αθηναίους το νερό, το δικό του δώρο., σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία η Αθήνα «πλήρωνε» και «πληρώνει» ακριβά, ακόμα και στη σύγχρονη εποχή, την αχαριστία που έδειξε στον εύθικτο θεό. Ο μύθος αυτός βέβαια δεν αποτελεί παρά μια μεταφυσική ερμηνεία του προβλήματος των λιγοστών υδάτινων πηγών της Αττικής, απο- δίδοντάς το στην κατάρα του Ποσειδώνα. Αποτυπώνει ωστόσο και την παλαιότητα του προβλήματος άρα και το μέγεθος της ταλαιπωρίας που έχουν υποστεί μέσα στο χρόνο οι Αθηναίοι

Όπως φαίνεται και στον χάρτη των ρεμάτων δεσπόζον δίκτυο στο λεκανοπέδιο αποτελεί αναμφίβολα το δίκτυο του Κηφισού ποταμού. Οι πηγές του Κηφισού βρίσκονται στις βορειοδυτικές πλευρές της Πεντέλης κοντά στην Κηφισιά, στην οποία άλλωστε έδωσε και το όνομά του. Ένα μεγάλο μέρος της κοίτης του είναι ορατό μέχρι και σήμερα και εκβάλει στο Φάληρο. Ο Κηφισός έχει όλες τις εποχές νερό. Οι πηγές από την Πεντέλη σχηματίζουν ένα άλλο ποτάμι, που στο Χαλάνδρι ονομάζεται “Ρεματιά” και στη Νέα Ιωνία “Ποδονίφτης“. Ενώνεται με την κυρίως κοίτη του Κηφισού στο τέρμα Πατησίων στην περιοχή της Νέας Χαλκηδόνας. Ο Ποδονίφτης είχε προκαλέσει τις τρομερές πλημμύρες του 1995. Ο Ιλισός, ο δεύτερος μεγαλύτερος ποταμός του λεκανοπεδίου, ξεκινούσε από τις βορειοδυτικές πλαγιές του Υμηττού. Κατά τη φυσική του διαδρομή περνούσε από την Καισαριανή και την σημερινή Πανεπιστημιούπολη στου Ζωγράφου, διέσχιζε τη σημερινή Μιχαλακοπούλου, τη Βασιλίσσης Σοφίας, την Καλλιρόης και κατέληγε στον Κηφισό, βόρεια του Μοσχάτου. Ωστόσο, από το 1950 εκβάλλει και αυτός στον όρμο του Φαλήρου, έπειτα από τεχνητή διευθέτηση της ροής του. Το ποτάμι, εδώ και χρόνια έχει καλυφθεί. Στην περιοχή όμως της Αγ.Φωτεινής ένα μικρό κομμάτι του παραμένει ανοιχτό.

Δείτε παρακάτω μελέτη για τα Ρέματα της Αττικής που έχει υλοποιηθεί από την ομάδα έρευνας και μελέτης Γεωμυθική:

Ενδεικτική είναι η μελέτη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, σύμφωνα με την οποία το 1945 τα ανοικτά ρέματα στην Αθήνα είχαν μήκος 1.280 χιλιόμετρα, ενώ την πρώτη δεκαετία του 2000 έφταναν μόλις τα 434.

Παρά το βάθος τους και τις επιμήκεις χαράξεις τους, τα περισσότερα από τα ρέματα δεν είχαν νερό, ειδικά μέσα στο κέντρο της Αθήνας, καθώς από τα πολύ πρώιμα στάδια της οικοδόμησης του ιστορικού κέντρου της, αυτά τα ρέματα μπαζώθηκαν ή παρεμποδίστηκαν με κάποιον τρόπο.

Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι από τα ποτάμια που έρρεαν στην Αττική γης, μόνο ο Ιλισός και ο Κηφισός μπορούν να θεωρηθούν ποτάμια με την ευρύτερη έννοια. Ο Ηριδανός, ο Κυκλόβορος και ο Ποδονίφτης περισσότερο ως χείμαρροι μπορούν να χαρακτηριστούν, καθώς γέμιζαν μόνο κατά τις βροχερές ημέρες. Τα λιγοστά ωστόσο νερά του Λεκανοπεδίου ήταν άριστης ποιότητας. Βασικό πρόβλημα υπήρχε με την υδροδότηση της Αθήνας λόγω έλλειψης έργων υποδομών. Η υδροδότησή της βελτιώθηκε έπειτα, κατά τα Ρωμαϊκά χρόνια μέσα από την κατασκευή υδραγωγείων (πχ Αδρειάνειο Υδραγωγείο). Έτσι, λόγω της ανεπάρκειας άλλων πηγών υδροληψίας η ύδρευση της Αθήνας γινόταν κυρίως από πηγές και πηγάδια. Από τις πιο γνωστές πηγές ήταν η πηγή της Καλλιρρόης (πηγή Ιλισού). Πηγές ανάβλυζαν και από το λόφο της Ακρόπολης, όπως η Κλεψύδρα, η Άγλαυρος, οι Πηγές του Ασκληπιείου, η Ερεχθηίδα Θάλασσα. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει για τις Κρήνες στην αρχαία Αθήνα. Τα δροσερά μνημεία των κρηνικών κατασκευών αναδείκνυαν πολλές πηγές σε σημεία περίτεχνης αισθητικής έκφρασης.

Στα Ελληνιστικά χρόνια (4ος – 2ος αι. π.Χ.) τίποτα δεν αύξησε, δεν επιτάχυνε και δεν παρενέβη διαχειριστικά στη ροή των αττικών υδάτων. Ωστόσο, κατά την Ρωμαϊκή περίοδο, η Αθήνα κυριεύεται από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα - σημειώνεται η πρώτη δημιουργική παρέμβαση για πιο συστηματική υδροδότηση της πόλης των Αθηνών. Τον 2ο αι. μ.Χ. ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός, μεταξύ άλλων έργων, κατασκεύασε το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Πρόκειται για μία υπόγεια σήραγγα με συνολικό μήκος περίπου 25 χλμ. Ξεκινά από τους πρόποδες της Πάρνηθας (Ολυμπιακό Χωριό) και καταλήγει στον Λυκαβηττό (Αδριάνεια Δεξαμενή). Περνάει από πολλούς δήμους και διατρέχει έτσι μεγάλο κομμάτι της πόλης μας. Το Υδραγωγείο και η Δεξαμενή λειτούργησαν χωρίς αλλαγές, υδροδοτώντας την περιοχή της Αθήνας μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας. Τότε πια το Υδραγωγείο εγκαταλείφτηκε, με αποτέλεσμα να πέσουν τα σαθρά τοιχώματά του και να φραχθεί από χώματα. Έτσι πε- ριήλθε τελικά σε αχρηστία, όπως και η Δεξαμενή. Σήμερα το Αδριάνειο υδραγωγείο, χωρίς καμία συντήρηση εξακολουθεί να λειτουργεί από μόνο του. Τα νερά του αξιοποιούνται σε ελάχιστες περιπτώσεις. Ο Δήμος Μεταμόρφωσης αξιοποιεί από το 1999 τα νερά του Αδριάνειου για την άρδευση όλων των εκτάσεων αστικού πρασίνου της περιοχής. Ενώ ο Δήμος Χαλανδρίου βρίσκεται σε διαδικασία αξιοποίησης για χρήση άρδευσης. Δες παρακάτω πληροφορίες για το έργο Cultural H.ID.RA.N.T. για το πως ο Δήμος Χαλανδρίου σκοπεύει να διαχειριστεί το Αδριάνειο Υδραγωγείο.

Η περίοδος της Τουρκοκρατίας, που για την Αθήνα διήρκεσε από το 1456 μέχρι το 1833, δεν σημαδεύτηκε από κανένα έργο πολιτισμού και αυτονόητα από κανένα υδρευτικό έργο. Μόλις στις τελευταίες δεκαετίες της τουρκικής κατάκτησης κατασκευάστηκαν τα υδραγωγεία του Χασεκή, του Τσακουμάκου, του Αγά, του Γουδή. Καθόλο το προηγούμενο διάστημα, η παντελής έλλειψη ενδιαφέρον- τος για την εκτέλεση αξιόλογων έργων ύδρευσης είχε ως συνέπεια να στραφούν οι κάτοικοι των Αθηνών στην κατασκευή πηγαδιών και κρίνων στα σπίτια ή στους κήπους τους. Ευρεία, τέλος, ήταν και η χρήση των κρηνών αυτή την περίοδο, από τις οποίες ξεχωρίζουν η βρύση του Αγά, η Μπουμπουνίστρα και η βρύση του Χασεκή.

Για ένα περίπου αιώνα μετά την απελευθέρωση η πόλη των Αθηνών ουσιαστικά υδρευόταν «εκ των ενόντων». Εντελώς ανεπαρκείς ήταν οι πενήντα πέντε περίπου δη- μοτικές βρύσες που υπήρχαν στην Αθήνα τον 19ο αιώνα, οι οποίες συνεισέφεραν ελάχιστα έως καθόλου στις καθημερινές ανάγκες της κατανάλωσης. Χρυσές δουλειές έκαναν γι’ αυτό οι νερουλάδες που μετέφεραν και πουλούσαν νερό στην Αθήνα από τις πηγές των γύρω χωριών, όπως της Κηφισιάς και του Αμαρουσίου. Μέχρι το 1924 η Αθήνα υδρευόταν κυρίως από τα νερά των πηγών της Πάρνηθας και από τον υπόγειο υδροφορέα. Η αύξηση όμως του πληθυσμού της Αθήνας δημιούργησε νέες ανάγ- κες. Για το λόγο αυτό το 1925 άρχισαν να κατασκευάζονται τα πρώτα σύγχρονα έργα ύδρευσης στην περιοχή της Πρωτεύουσας. Τη χρονιά αυτή υπογράφτηκε σύμβαση μεταξύ του Ελληνικού Δημο- σίου, της Αμερικανικής Εταιρείας ULEN and Company και της Τράπε- ζας Αθηνών για τη χρηματοδότηση και κατασκευή έργων ύδρευσης της Πρωτεύουσας από τη λεκάνη απορροής της Πάρνηθας. Τα έργα θα επόπτευε κατασκευαστικά η Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Υδάτων (ΕΕΥ), η οποία συστάθηκε για το σκοπό αυτό. Το πρώτο μεγάλο έργο ήταν η κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα. Άλλα έργα σύγχρονα αποτέλεσαν η Σήραγγα Μπογιατίου, η Λίμνη Υλίκη με το Υδραγωγείο της, Φράγμα και Ταμιευτήρας Μόρνου – Υδραγω- γείο Μόρνου και οι Μονάδες Επεξεργασίας Νερού ΕΥΔΑΠ (Μ.Ε.Ν.)

Το 1974 οι αρμοδιότητες για την υδροδότηση της Αθήνας, που έως τότε είχε η Εταιρεία ULEN, μεταβιβάζονται εξ ολοκλήρου στην ΕΕΥ, η οποία γίνεται ο μοναδικός πλέον φορέας διαχείρισης της ύδρευσης. της πόλης. Αυτό το καθεστώς θα ισχύσει μέχρι το 1980. Τότε, αλλάζει το θεσμικό πλαίσιο που περιχαράκωνε τη διαχείριση της ύδρευσης και αποχέτευσης της Αθήνας στα όρια των αρμοδιοτήτων των δύο ανεξάρτητων μεταξύ τους οργανισμών, της ΕΕΥ και του ΟΑΠ αντίστοιχα. Οι δύο αυτοί οργανισμοί συγχωνεύονται στον ενιαίο πλέον φορέα διαχείρισης ύδρευσης και αποχέτευσης της Πρωτεύουσας, την ΕΥΔΑΠ. Κατά συνέπεια, για πρώτη φορά διαμορφώνονται και δρομολογούνται από ένα ενιαίο κέντρο υπηρεσίες, δραστηριότητες και έργα που έως τότε αντιμετωπίζονταν χωριστά. Έτσι, μια πλειάδα νέων έργων για τη βελτίωση της υδροδότησης και της αποχέτευσης της πόλης έρχονται να προστεθούν στην ήδη υπάρχουσα υποδομή.

Θα μπορούσαμε, για τις ανάγκες της περιήγησής μας στο υδάτινο στοιχείο της Αθήνας, να το χωρίσουμε σε 3 βασικές κατηγορίες:

• Τεχνητά στοιχεία νερού
• Φυσικά υδάτινα στοιχεία
• Ιστορικά ή μυθολογικά συμβολικά στοιχεία νερού

Στους παρακάτω χάρτες μπορείτε να βρείτε σημεία νερού στην Αθήνα που εντοπίστηκαν μέσα από το έργο Atlas of Mediterranean Liquidity.

Η αναζήτηση του υδάτινου στοιχείου στις γειτονιές μας μπορεί να αποτελέσει τη συγκολλητική ουσία μεταξύ του ιστορικού παρελθόντος και παρόντος, των αξιών του πολεοδομικού και αστικού σχεδιασμού, των μύθων και συμβολισμών και της καθημερινής ζωής στους δημόσιους χώρους.

Ας περπατήσουμε τις γειτονιές μας, ας καταγράψουμε τις διαδρομές του νερού και ας το αφήσουμε να μας αφηγηθεί τις κρυφές και φανερές ιστορίες του.

Περπάτα στην πόλη σου και ανακάλυψε τα υδάτινα ίχνη στον αστικό χώρο. Χρησιμοποίησε το παρακάτω link ή QR με την φόρμα για να χαρτογραφήσεις και να περιγράψεις τα σημεία νερού που συναντάς.

Richard Marshall, Waterfronts in Post-Industrial Cities, Spon Press, 2001

Zoe Ryan, Building with Water: Concepts Typology Design, Birkhauser, 2010

Anthony Wylson, Aquatecture : architecture and water, Architectural Press, 1986

Timothy Beatley, Green Cities of Europe: Global Lessons on Green Urbanism, Island Press, 2012

Barnes, Peter, Capitalism 3.0:  A Guide to Reclaiming the Commons (Berrett-Koehler, 2006)

De Angelis, Massimo, Omni Sunt Communia: On the Commons and the Transformation to Postcapitalism (Zed Books, 2017)

Hardt, Michael and Antonio Negri, Commonwealth (Harvard University Press, 2009).

Nomini, Donald, editor, The Global Idea of ‘the Commons’ (New York, NY:  Berghahn Books, 2007).

Linn, Karl, Building Commons and Community (Oakland, California:  New Village Press, 2007).

 ^{Licence: CC BY-NC-SA 4.0 Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International This license requires that reusers give credit to the creator. It allows reusers to distribute, remix, adapt, and build upon the material in any medium or format for noncommercial purposes only. If others modify or adapt the material, they must license the modified material under identical terms. Δείτε περισσότερα για την άδεια CC εδώ:  https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/deed.el}