Κύθνος

Λαογραφικός Μουσικοχορευτικός Όμιλος Γλυφάδας «Χοροστάσι»

xorostasi.gr

May 25, 2024

1. Εισαγωγή

Η Κύθνος, που οι κάτοικοί της προτιμούν να τη λένε «Θερμιά», είναι ένα μικρό αιγαιοπελαγίτικο νησί. Ανήκει στο πολύνησο των Κυκλάδων, στα δυτικά του Αιγαίου, ανάμεσα στη Τζιά, τη Σύρο και τη Σέριφο. Η γεωγραφική της θέση - νησί ανάμεσα σε θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους προς την Ανατολή αλλά και βρισκόμενο πολύ κοντά στον κυρίως ελλαδικό κορμό - είχε ως αποτέλεσμα την εισροή πολιτισμικών στοιχείων από τόπους μακρινούς, νησιώτικους και στεριανούς.

2. Το δημοτικό τραγούδι στην Κύθνο

Στον τομέα της μουσικής, του τραγουδιού και του χορού διαπιστώνει κανείς την καταφανή επίδραση της Ανατολής - όπως τον μουσικό σκοπό του καρσιλαμά - καθώς και επιρροές από ακούσματα πελοποννησιακά και στερεοελλαδίτικα.

Τα περισσότερα όμως τραγούδια, τα φερμένα από άλλα μέρη και από άλλες εποχές, προσαρμόστηκαν στα ήδη υπάρχοντα μουσικά δεδομένα, στο ιδιαίτερο χρώμα της μουσικής παράδοσης του νησιού, που συνοδεύεται από τους γλυκόλαλους ήχους του βιολιού, του λαγούτου, της τσαμπούνας και σπανιότερα, του σαντουριού.

«Ζύα» από βιολί και λαούτο. Έργο του Αντώνη Κοζαδίνου & της Άρτεμης Καμαρινέας. (πηγή: ένθετο από το cd «Στο γέμισμα του φεγγαριού, Τραγούδια & Σκοποί της Κύθνου», Εκδόσεις Μελωδικό Καράβι)

Το δημοτικό τραγούδι, όπως άλλωστε και κάθε άλλο πνευματικό δημιούργημα του παραδοσιακού βίου, είναι γέννημα του λαού της υπαίθρου, των χωρικών, που εκφράζουν μέσω αυτού τους καημούς, τα παθήματα, συναισθήματα, όπως η αγάπη στη φύση και τον άνθρωπο, τη θρησκευτικότητα, τη συζυγική πίστη και άλλες σταθερές αξίες. Με λίγα λόγια, το δημοτικό τραγούδι καθρεφτίζει απόλυτα τα ψυχικά, ιδεολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του λαού.

Ο κεραμοποιός Μανώλης Μήλας. (πηγή: «Η Κύθνος του χθες», Γιώργης Βενετούλιας)

Σήμερα όμως δεν μπορούμε να μιλάμε για δημιουργία ούτε για διατήρηση των δημοτικών τραγουδιών, αφού άλλαξαν ριζικά οι κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες παράγονταν και μεταβιβάζονταν από γενιά σε γενιά τα πολιτισμικά στοιχεία της λαϊκής παράδοσης. Από αυτή την πραγματικότητα δεν γινόταν να εξαιρεθεί η Κύθνος, όπου η αιφνίδια τουριστική ανάπτυξη που εντοπίζεται από τα μέσα της δεκαετίας του ‘70 είχε ως αποτέλεσμα την ανατροπή του παραδοσιακού τρόπου ζωής, που ήταν κατά βάση αγροτικός, και τη συνακόλουθη υποχώρηση του λαϊκού πολιτισμού.

Μέχρι το πρόσφατο παρελθόν το τραγούδι υπήρξε στην Κύθνο κυρίαρχο μέσο ψυχαγωγικής - και όχι μόνο - έκφρασης σε ποικίλες εκδηλώσεις του κοινωνικού βίου, ενώ σήμερα η παρουσία του περιορίζεται σε κάποια τοπικά πανηγύρια, σε λιγοστά γλέντια και σε ετήσιες, φολκλορικού χαρακτήρα εκδηλώσεις, οργανωμένες από διάφορους φορείς, οι οποίες τις περισσότερες φορές εξελίσσονται σε θεάματα μουσειακού τύπου.

Τα δημοτικά τραγούδια στην Κύθνο καλύπτουν όλο το φάσμα της λαϊκής νεοελληνικής ποίησης, εκτός από την κατηγορία των «κλέφτικων» που ποτέ δεν τραγουδήθηκαν στο νησί. Επίσης, έχουν χαθεί προ πολλού τα «ιστορικά» και οι «ρίμες» (χρονικά).

του Γιώργη Βενετούλια

3. Μουσική Παράδοση

Πανηγυράκι σε ξωκλήσι της Κύθνου. (πηγή: «Πανηγύρια στο Αιγαίο», Γιώργος Πίττας, Εκδότης: Κοιλάδα Λευκών ΑΕ)

Η Κύθνος παρουσιάζει σπουδαία μουσική παράδοση. Εδώ συναντά κανείς ποικίλα μουσικά καθώς και ρυθμικά ακούσματα που κάνουν φανερό ότι η παράδοσή της έχει δεχτεί επιρροές κυρίως από τη μικρασιατική μουσική αλλά και από ορισμένες περιοχές της στεριανής Ελλάδας. Αυτό οφείλεται στην έντονη μεταναστευτική τάση των Θερμιωτών που είχε παρατηρηθεί παλιότερα προς τη Μικρά Ασία για ανεύρεση εργασίας, οι οποίοι με την επιστροφή τους στο νησί μετέφεραν και πολλά στοιχεία και ακούσματα της εκεί μουσικής παράδοσης. Για τον λόγο αυτό, στην Κύθνο δεν συναντάμε μόνο τον γνωστό Μπάλο και Συρτό, αλλά και καρσιλαμάδες, ζεϊμπέκικα, ακόμη και στεριανούς ρυθμούς, όπως καλαματιανά και τσάμικα, προσαρμοσμένα βέβαια στο κυκλαδίτικο μουσικό ύφος. Βρίσκουμε επίσης πολλούς αργούς σκοπούς και τραγούδια του τραπεζιού ή του δρόμου στα οποία αντικατοπτρίζεται το μεράκι και η ομορφιά της παραδοσιακής ζωής του νησιού.

Όπως και στα περισσότερα κυκλαδονήσια έτσι και στην Κύθνο, συναντάμε τη «ζυγιά» ή «ζύα», όπως τη λένε στο νησί, που αποτελείται από βιολί και λαούτο. Το βιολί παίζει πάντα τη μελωδία του κομματιού. Κουρδίζεται «άλα-τούρκα» (ρε- λα- ρε- σολ), χαμηλωμένο ένα με ενάμισι τόνο από τη διαπασών κλίμακα, και παίζει σε υψηλές οκτάβες, αποδίδοντας έτσι ένα χαρακτηριστικό μαλακό και γλυκό άκουσμα, όμοιο με το κύμα της θάλασσας. Το λαούτο κρατάει το ρυθμό με το δεξί χέρι με ποικιλία από «πενιές» (ντρίλια, τσάπα, διπλοπενιά κ.ά.), ενώ με το αριστερό χέρι ακολουθεί τη μελωδία του βιολιού με τα «πατήματα» (συγχορδίες). Τα πατήματα αυτά δεν έχουν σχέση με τις συγχορδίες της δυτικής μουσικής. Έχουν ένα πιο πλατύ, λαμπερό και πρίμο ηχόχρωμα, που δένει αρμονικά με τις μελωδίες του βιολιού, δημιουργώντας αυτό το ξεχωριστό κυκλαδίτικο άκουσμα.

Άλλη μία χαρακτηριστική «ζύα» είναι αυτή που συναντάμε στη Χώρα της Κύθνου με τσαμπούνα και τουμπί (είδος νταουλιού), ενώ στη Δρυοπίδα η τσαμπούνα - που στο χωριό αυτό το λένε «κάιντα» - συνοδεύει το λαούτο. Η τσαμπούνα παίζεται στο νησί κυρίως την περίοδο της Αποκριάς, η οποία με τον χαρακτηριστικό της ήχο αλλά και με τους έντονα ρυθμικούς σκοπούς της ξεσηκώνει και εντυπωσιάζει, παραπέμποντας στους εκστατικούς ήχους της αρχαίας διονυσιακής λατρείας.

4. Το Θερμιώτικο γλέντι

Το θερμιώτικο γλέντι, όπως και κάθε εκδήλωση, έχει και αυτό τη δική του τάξη. Το γλέντι με τα «βιολιά», όπως λέγεται στο νησί, ξεκινά πάντα με τα «τραγούδια του τραπεζιού», που είναι αργοί, μερακλίδικοι σκοποί και τραγουδιούνται ομαδικά από τους άντρες της παρέας.

Θερμιώτες με καθημερινή φορεσιά σε καφενέ. (φωτογραφικό αρχείο Σταύρου Σπηλιάκου)

Οι άντρες συνεχίζουν το γλέντι, ανοίγοντας και τον χορό, χορεύοντας κυκλικά και αγκαλιασμένοι το «καλαματιανό», το οποίο στην Κύθνο χορεύεται αργά, δίνοντας τη δυνατότητα στον πρώτο που σέρνει το χορό να δείξει τις δεξιοτεχνικές φιγούρες του.

Ο μπαρμπα-Φραγκίσκος Τζιωτάκης και η σύζυγός του σε γλεντάκι χορεύουν μπάλο (2003). (φωτογραφικό αρχείο Φραγκίσκου Τζιωτάκη)

Σειρά έχει μετά το συρτό το οποίο μαζί με τον μπάλο, έχουν πρωταρχικό ρόλο στο θερμιώτικο γλέντι. Το συρτό χορεύεται από ζευγάρια σε κυκλική διάταξη και καταλήγει στον πιο ελεύθερο χορευτικά, μπάλο. Και οι δυο αυτοί είναι ερωτικοί χοροί και δίνουν τη δυνατότητα στο χορευτή μέσα από τις φιγούρες και το τραγούδι του να δείξει το μεράκι και τις ικανότητές του. Η θερμιώτικη μουσική παράδοση έχει να μας δείξει πληθώρα σκοπών και τραγουδιών στους ρυθμούς αυτούς και η ποικιλία τους σε μουσικούς δρόμους και «γυρίσματα» κάνει το κάθε ένα ξεχωριστό.

Το γλέντι συνεχίζεται με τους πιο μερακλήδες της παρέας να χορεύουν ζεϊμπέκικα και καρσιλαμάδες, σκοπούς που φανερώνουν τις επιρροές της μουσικής παράδοσης του νησιού από μουσικές άλλων περιοχών.

Τελειώνοντας, η παρέα τραγουδά αργούς σκοπούς «καληνυχτιάς» και ξεκινά την «πατινάδα» στα σοκάκια του νησιού, συντροφιά με τα «τραγούδια του δρόμου» και το γλυκοξημέρωμα.

Σταμάτης Γκρίελας

5. Χοροί και Τραγούδια

Καρσιλαμάς (9/8)

Είναι αντρικός αντικριστός χορός που χορεύεται από μερακλήδες στην αρχή του θερμιώτικου γλεντιού μετά το Καλαματιανό και το Τσάμικο αλλά και στο τέλος μετά το Συρτό και το Μπάλο. Ο σκοπός του ανήκει στις μελωδίες που έφτασαν και καθιερώθηκαν στο νησί από τη Μικρά Ασία, όπου πολλοί Κυθνιοί πήγαιναν για εργασία στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.

Θερμιώτικος Καρσιλαμάς σε αναβίωση του εθίμου «Κούνια της Λαμπρής». (*φωτογραφικό αρχείο* Σταμάτη Γκρίελα)

Χορεύεται από δύο άνδρες αντικριστά οι οποίοι αυτοσχεδιάζουν με πολλές χαρακτηριστικές φιγούρες (στροφές, καθίσματα, χτυπήματα), ο καθένας στο δικό του δημιουργικό συνδυασμό αλλά πάνω στα καθιερωμένα κινητικά πρότυπα του νησιού. Ο ρυθμός του χορού είναι εννιάσημος και η χορευτική του φόρμα, αντικριστή κλειστού αυτοσχεδιασμού με αρκετές διαφορετικές ποικιλίες (φιγούρες) του κάθε χορευτή που τις εναλλάσσει με το δικό του ξεχωριστό τρόπο ο καθένας. Το χορευτικό μοτίβο (σε κάθε ποικιλία – φιγούρα) περιλαμβάνει εννιά κινήσεις που ολοκληρώνονται σε ένα μουσικό μέτρο.

Συρτός (4/4 ή 8/8)

Χορεύεται από ζευγάρια (άνδρας - γυναίκα) σε κυκλική διάταξη. Πιάνονται μεταξύ τους με μαντίλι έχοντας λυγισμένους αγκώνες. Ο χορός αρχίζει με τη δίμετρη χορευτική φράση των οχτώ κινήσεων τύπου στα δύο, με την τοπική ιδιαιτερότητα. Ως προς τη χρήση του χώρου οι κινήσεις γίνονται μέσα έξω και προωθητικά δεξιά. Χαρακτηριστικές είναι οι πλαϊνές σταυρωτές χορευτικές κινήσεις (το πατητό) που γίνονται από το ζευγάρι τόσο στη διάρκεια του τραγουδιού όσο και πριν την κορύφωση του χορού στα οργανικά μέρη της μελωδίας. Στα οργανικά μέρη της μελωδίας όπου και έχουμε ανέβασμα, κάποια από τα ζευγάρια ή ένα από αυτά, αρχίζουν να εκτελούν τις χαρακτηριστικές φιγούρες, τις «βόλτες» ή στροφές του χορού, ενώ οι υπόλοιποι συμμετέχουν με ρυθμικό παλαμάκι και επαινετικά επιφωνήματα για το χορό του ζευγαριού.

«Φούρλα» στο Αρχαίο Θέατρο Πειραιά. (πηγή: «Πανδέκτης, Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού», Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρα Στράτου»)

Όταν αρχίζει το επόμενο τραγουδιστικό δίστιχο τότε όλα τα ζευγάρια που συμμετέχουν, ξαναμπαίνουν στην κυκλική διάταξη. Στην κορύφωση του χορού, κάθε φορά συμμετέχουν άλλα ζευγάρια με μια αυτορυθμιζόμενη τάξη. Κάποιες φορές μπορεί ένας άνδρας να χορέψει τη γυναίκα άλλου ζευγαριού αλλάζοντας ρόλους. Ο ρυθμός του χορού είναι τετράσημος ή οκτάσημος και η χορευτική του φόρμα, διμερής εναλλασσόμενη (ζευγαρωτά στον κύκλο & κλειστού αυτοσχεδιασμού).

Στο πρώτο μέρος τα ζευγάρια κινούνται σε κυκλική διάταξη και το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει οχτώ κινήσεις που εκτελούνται σε δύο μ.μ., τέσσερις κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Τα ζευγάρια σ’ αυτό το πρώτο μέρος κινούνται προς τα δεξιά, χρησιμοποιώντας προχωρητικές κινήσεις, «μέσα έξω» κινήσεις ή το «πατητό». Στο δεύτερο μέρος, ζευγαρωτά κάποια ζευγάρια, δημιουργούν αυτοσχεδιαστικούς συνδυασμούς, ποικίλων χορευτικών κινήσεων και μοτίβων δεξιοτεχνίας.

Χώρα Κύθνου. Στην αυλόπορτα με τα βασιλικά. (φωτογραφικό αρχείο Γιώργη Βενετούλια, card postal, Σύνδεσμος Κυθνίων, φωτογραφία Ν. Κοντός)

Μπάλος (4/4 ή 8/8)

Χορεύεται συνήθως ως γύρισμα του Συρτού, όπου συμμετέχουν όλα τα ζευγάρια του Συρτού με πιο ελεύθερη χορευτική απόδοση. Δεν είναι σε κυκλική διάταξη αλλά κινούνται ελεύθερα στο χώρο αντικριστά. Η γυναίκα κρατάει με τα δύο χέρια το μαντίλι μπροστά της και ο άνδρας έχει ελεύθερα τα χέρια αλλά με χαρακτηριστικές κινήσεις.

Χορεύουν στην αρχή απλά και στρωτά με εναλλαγές στο χώρο και με τον άνδρα να κάνει κάποια χτυπήματα, καθίσματα, στροφές, χωρίς ακόμα να πιάνεται με τη γυναίκα. Επίσης εδώ γίνονται οι χαρακτηριστικές σταυρωτές χορευτικές κινήσεις (το πατητό) που γίνονταν και στο Συρτό. Στα μουσικά ανεβάσματα όταν είναι οργανική η μελωδία ή στα οργανικά μέρη - ανεβάσματα όταν η μελωδία έχει λόγο, έχουμε κορύφωση του χορού με «βόλτες» όπως και στο Συρτό.

Μπάλος από Θερμιώτες στο Αρχαίο Θέατρο Πειραιά. (πηγή: «Πανδέκτης, Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού», Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρα Στράτου»)

Ο ρυθμός του χορού είναι τετράσημος ή οκτάσημος και η χορευτική του φόρμα, διμερής εναλλασσόμενη κλειστού αυτοσχεδιασμού. Στο πρώτο μέρος τα ζευγάρια κινούνται ελεύθερα στο χώρο και το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει οχτώ κινήσεις που ολοκληρώνονται σε δύο μ.μ., τέσσερεις κινήσεις σε κάθε μ.μ. Τα ζευγάρια σ’ αυτό το πρώτο μέρος κινούνται ελεύθερα στο χώρο, χρησιμοποιώντας προχωρητικές κινήσεις, «μέσα έξω» κινήσεις ή το «πατητό», όπως ακριβώς και στο Συρτό. Στο δεύτερο μέρος τα ζευγάρια ελεύθερα στο χώρο δημιουργούν αυτοσχεδιαστικούς συνδυασμούς ποικίλων χορευτικών κινήσεων και μοτίβων δεξιοτεχνίας.