Κάρπαθος - Ο "χορευτικός κώδικας"

«Ο καρπαθιακός λαός είναι φύσει ευθυμότατος και διαχυτικότατος, αγαπά δε εξαιρετικώς τον χόρον και κατά τας εορτάς και τα Κυριακάς μετά την ιεράν λειτουργίαν, θα στηθεί ο χορός ή εις τον αυλόγυρο της εκκλησίας ή εις το αλώνι, αν η εκκλησία είναι εν τη εξοχή, ή εις κάποιαν οικίαν ευρύχωρον του χωρίου».

Με αυτά τα λόγια ο Μιχαηλίδης-Νουάρος περιγράφει την επίμονη ενασχόληση των Καρπαθίων με το χορό και το τραγούδι. 

Πράγματι, ο χορός και το τραγούδι, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1970, όπου, σταδιακά, η ανάπτυξη και ο δυτικός τρόπος ζωής περιόρισαν τις παραδοσιακές μορφές έκφρασης, είχαν ιδιαιτέρως σημαντική θέση στη ζωή των Καρπαθίων και αυτό αποτυπώνεται στο γεγονός ότι, γύρω από τη μουσική και, κυρίως, τη χορευτική παράδοση της Καρπάθου, αναπτύχθηκε, διαχρονικά, ένα σύνολο άγραφων, άτυπων κανόνων – ένας, θα λέγαμε, αυτοτελής «Χορευτικός Κώδικας» – με υψηλή σημειολογική σημασία, τόσο κινησιολογικά όσο και μουσικο-στιχουργικά, οι οποίοι ετηρούντο αυστηρά, τελετουργικά, σχεδόν μυσταγωγικά, και αναδείκνυαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καρπαθιακού λαού, τόσο συλλογικά, από απόψεως κοινωνικής οργάνωσης, όσο και ατομικά, δηλ. από απόψεως προσωπικότητας, ατομικής συγκρότησης και ψυχικής διάθεσης του κάθε χορευτή.  

Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτού του «Κώδικα» είναι, μεταξύ άλλων, το ιδιαίτερα εμφανές αποτύπωμα στο γλωσσικό ιδίωμα των Καρπαθίων της αναγνώρισης ότι η επίδοση στη χορευτική τέχνη συνιστά κοινωνική αξία και εξαιρετική αρετή. Η υψηλή θέση που κατείχε ο χορός στη ζωή των Καρπαθίων, όχι μόνο ως ψυχαγωγική ευκαιρία, αλλά συγχρόνως ως μία σοβαρή εθιμοτυπική διαδικασία με σύνθετο περιεχόμενο, αναδεικνύεται μέσα από ποικίλες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής – από την επιλογή, προετοιμασία και επίδειξη των ρούχων και των κοσμημάτων ανάλογα με την περίσταση, μέχρι την θέση στην κοινωνική ιεραρχία, τις σχέσεις και θέσεις των δύο φύλων και τις διαπροσωπικές σχέσεις εν γένει. Το νοηματικό περίγραμμα λέξεων και φράσεων του απλού καθημερινού λόγου, όπως «καλός», «κακός» (χορός), «χάδι», «νάζι», «νεύρο», «κέφι» κ.α., διευρύνθηκε για να συμπεριλάβει έννοιες όπως την ποιότητα, τη δυναμική, την ψυχική διάθεση, τη δεινότητα στη χορευτική κίνηση και γενικά στη χορευτική πράξη, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.

Στην Κάρπαθο, όπως η μουσική, το τραγούδι και η ομιλία, έτσι κι ο χορός αποτελεί ιδιωματική έκφραση. Όλοι σχεδόν οι χοροί εκτελούνται σε ανοικτό κύκλο και οι περισσότεροι είναι κοινοί για άντρες και γυναίκες. Στους περισσότερους χορούς, οι χορευτές δένονται μεταξύ τους με τα χέρια χιαστί και λιγότερο συχνά από τους ώμους. Η συνήθεια να μεταβαίνουν από αργές σε γρήγορες κινήσεις και η ανακυκλική επανάληψή τους αποτυπώνεται τόσο σε πρωτεύοντες όσο και σε δευτερεύοντες χορούς, χωρίς να λύνεται ο κύκλος για τη μετάβαση από τον έναν στον άλλο. Αυτή η νοοτροπία δημιουργεί χορούς δύο φάσεων (αργής και γρήγορης), που ξεκινά πάντα με την αργή.

Οι μουσικοί ρυθμοί που συναντάμε είναι κυρίως τετράσημοι, με ανάλογη ρυθμική αγωγή. Τα αργά χορευτικά θέματα συνοδεύονται από ένα συνδυασμό φωνητικής και οργανικής μουσικής, ενώ στις ζωηρότερες χορευτικές κινήσεις επιβάλλεται μόνο η οργανική μουσική.

Από απόψεως κινησιολογίας, οι χοροί της Καρπάθου στηρίζονται στο σύνολό τους σε μία περιορισμένη κλίμακα κινητικών μοτίβων (επεξεργασμένων, όμως, με τη δημιουργική χορογραφική φαντασία και τις κοινωνικές ανάγκες των κατοίκων). Κάποιες κινήσεις, ή ομάδες κινήσεων, απαντώνται συχνότερα, ή σπανιότερα, σε ορισμένους χορούς, ενώ συνδυασμένες με άλλες κινήσεις συνθέτουν έναν καινούργιο χορό. Σε άλλες περιπτώσεις, μόνο η ρυθμική αγωγή διαφοροποιεί έναν χορό από έναν άλλον. Γενικά, οι κινήσεις είναι περιορισμένες αλλά λεπτές και πυκνές και εκστασιάζουν με την επανάληψη και τον απλό ρυθμό τους.

Σε κάθε χωριό του νησιού διαπιστώνεται η ξεχωριστή κινητική χροιά που αναδύεται κατά τη συλλογική απόδοση του χορού και αναδεικνύει το συλλογικό χορευτικό ύφος, αντικατοπτρίζοντας την άλλοτε αδιάσπαστη κι άλλοτε χαλαρότερη κοινωνική συνοχή.

Έτσι, για παράδειγμα, στα βορειότερα χωριά του νησιού (π.χ. στην Έλυμπο), χαρακτηριστικό των χορών είναι η στέρεα δομημένη σαν συμπαγές τείχος γραμμή, η σφιχτή συνάρθρωση στην αλυσίδα του χορού, η απόλυτη εναρμόνιση ως προς την χορευτική κίνηση, και η αίσθηση της μηδενικής σχεδόν μετακίνησης του χορού («στον τόπο»), πράγμα που επιβεβαιώνει τα στενότερα περιθώρια παρέκκλισης από τα προκαθορισμένα στις κοινωνικές ομάδες που κατοικούσαν σ’ αυτές τις περιοχές, ενώ «κατεβαίνοντας» νοτιότερα, η χορευτική δράση διαφοροποιείται με την λιγότερο ή περισσότερο αυξανόμενη μετακίνηση προς τα δεξιά, το χαλαρότερο δέσιμο και την τάση ελαφρών αναπηδήσεων, πράγμα το οποίο παραπέμπει σε μία συλλογικότητα που πραγματώνεται με άλλους (λιγότερο αυστηρούς) όρους.  

Συγκεκριμένα στην Έλυμπο (βόρειο τμήμα της Καρπάθου και ορεινό σημείο), όπου οι χορευτικές εκδηλώσεις τελούνται με καθολική τελετουργική αφοσίωση, προτιμάται η σύμπτυξη των κινήσεων. Ακόμα και στους χορούς που αναπτύσσονται δεξιά και αριστερά, τα όρια μετακίνησης των χορευτών είναι περιορισμένα. Η μετατόπιση των χορευτών προς τη δεξιά κατεύθυνση είναι συγκρατημένη. Ο προσφιλέστερος μάλιστα χορός των Ελυμπιτών χορεύεται «στον τόπο». Οι χορευτές, «δεμένοι» πολύ σφιχτά μεταξύ τους, χορεύουν παραμένοντας για πολύ στην ίδια σχεδόν θέση και μ’ αυτόν τον τρόπο επιδίδονται ευκολότερα σε «γονατές» (έντονες κινήσεις των γονάτων) που προκαλούν το χαρακτηριστικό έντονο κατακόρυφο σουστάρισμα.

Ανεξάρτητα από το γεωγραφικό κριτήριο, η ταχύτερη προώθηση του κύκλου και η ελαφρώς τρεχάτη απόδοση του χορού, που παρατηρείται σε πιο σύγχρονες περιόδους, σηματοδοτεί την απομάκρυνση από προγονικές εποχές, σταθερές και αξίες. Οι ηλικιωμένοι, από βορρά μέχρι νότο, παρατηρούν ότι οι νεότεροι «τρέχου’ πολύ το χορό». «Πού κόφτου’ μαθές;», «Πού πη’αίνου μαθές;» είναι φράσεις που εκφράζουν την αγανάκτησή τους όταν διαπιστώνουν ότι ο χορός αποδίδεται με διαφορετική από τη δική τους νοοτροπία και τεχνική. Με παρόμοιο τρόπο θίγουν τη συνήθεια να συνδυάζεται η οριζόντια μετακίνηση με περισσότερο κατακόρυφο σουστάρισμα: «Εμείς εποσύρναμε τα πόδια μας, τώρα χοροπη’ού».

   Πηγή: Μ. Κρητσιώτη, Α. Ράφτης, Ο χορός στον πολιτισμό της Καρπάθου, Εκδ. Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρα Στράτου», 2003

Η κούπα η μονοβασιά είναι η κούπα που την αδειάζεις με μια κίνηση, μονομιάς, «μονοκοπανιά». Το τραγούδι αυτό αποτελεί μια άλλη μορφή κεράσματος που εφαρμόζεται στα πιο κλειστά γλέντια των Κάτω Χωριών, όπου υπάρχει αφθονία κρασιού. Μια «κεράστρα», παίρνει ένα μπουκάλι κρασί κι ένα ποτήρι, για να κερνά σύμφωνα με τις εντολές της παρέας. Όλοι οι συνδαιτυμόνες αναφέρονται με το όνομα τους και υποχρεώνονται να πιουν, αδειάζοντας το ποτήρι. Συγχρόνως το τραγούδι συνοδεύεται και από μια συμβολική αναπαράσταση των λεγόμενων. Στη φράση ας την ανεβάσουμε στα επουράνια κι ας την κατεβάσουμε στα καταχθόνια, αυτός που πρόκειται να πιει, σηκώνει το χέρι με γεμάτο ποτήρι προς τα πάνω και ακολούθως το κατεβάζει μέχρι σχεδόν το πάτωμα.

Το τραγούδι δημιουργεί ευθυμία, καθώς το ποτήρι γυρίζει από τον ένα στον άλλο. Εδώ το «Καλώς να σ’ εύρω» και το « Καλώς να ‘ ρτεις» γίνεται τελετουργικά με τη συνοδεία του τραγουδιού, το οποίο τραγουδιέται ομαδικά από τη παρέα για τον καθένα που πίνει. Ωστόσο υπάρχει ένας συμβολισμός που υποκρύπτεται στο λόγο του τραγουδιού και στα δρώμενα που το συνοδεύουν. Αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι τα επουράνια συνδέονται με τον Θεό και τους αγίους και τα καταχθόνια με τον κάτω κόσμο, τότε έχουμε στο τραγούδι μια σύνδεση των δύο κόσμων, των οποίων άλλωστε η παρουσία είναι εμφανής στα ολυμπίτικα γλέντια. Οι συχνές επικλήσεις των τραγουδιστών στις μαντινάδες, προς τους αγίους και τη Παναγία για δύναμη και υγεία και οι μνήμες για τους νεκρούς, δημιουργούν μια ατμόσφαιρα θυμικής εντάσεως με τους δυο κόσμους να συγκλίνουν προς το κέντρο. Ο κόσμος των νεκρών διαπλέκεται με τον κόσμο των ζωντανών, η κοινότητα ανακαλεί το παρελθόν της και ανασυγκροτείται διαχρονικά.