Δρυμός Ελασσόνας - Λαζαρίνες
Λαογραφικός Μουσικοχορευτικός Όμιλος Γλυφάδας «Χοροστάσι»
1. Εισαγωγή
Σύμφωνα με την παλαιότερη μορφή του εθίμου, την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως (28 ημέρες πριν το Άγιο Πάσχα), οι γυναίκες του χωριού έφτιαχναν «Σταυρό» με λουλούδια και όριζαν την «Πρωτολαζαρίνα». Από εκείνη την Κυριακή και κάθε Κυριακή μέχρι την προηγούμενη των Βαΐων, μαζεύονταν τραγουδώντας και χορεύοντας στον Οφανό (το υψηλότερο σημείο του χωριού) και κανόνιζαν τί θα κάνουν το Σάββατο του Λαζάρου.
2. Το έθιμο
«Δείξι μι βαΐτσα μου, πότε θα ‘ρθει Πασχαλιά». Σάββατο του Λαζάρου· Λαζαρίνες πηγαίνουν χορεύοντας και τραγουδώντας «αμολυτά», τα βάγια στην εκκλησιά. Δρυμός Ελασσόνας 2003. (φωτ. αρχείο: Ματούλας Παπαγεωργίου)
Παραμονή του Λαζάρου
Την Παρασκευή το απόγευμα, παραμονή «του Λαζάρου», οι ελεύθερες γυναίκες του χωριού έβραζαν το λαζαριάτικο ρύζι, το οποίο στην συνέχεια θα μοίραζαν στα σπίτια, αντί για κόλλυβα, για το θάνατο του Λαζάρου. Αφού το έβαζαν σε ένα μικρό καζάνι, το έπαιρναν δυο Λαζαρίνες και το μοίραζαν στα σπίτια με τραγούδια και χορούς. Κατά τη διαδικασία αυτή, φορούσαν άσπρο μαντήλι με φέξες, άσπρη φούστα και ποδιά στον αργαλειό και πολύχρωμο πλοκάκι. Η Πρωτολαζαρίνα φορούσε και ντουλαμά.
Στη συνέχεια, όλες μαζί, παντρεμένες και ελεύθερες, έβγαιναν στους αγρούς για να μαζέψουν «τσάκνα», δηλαδή ψιλά κλαράκια με τα οποία το βράδυ, στο σπίτι της Πρωτολαζαρίνας, θα άναβαν φωτιά για να τις συντροφεύει όταν θα «ξενυχτούσαν τον νεκρό». Μέχρι το σημείο αυτό, δεν ακούγονταν τραγούδια, ούτε γίνονταν χαρές· η ατμόσφαιρα ήταν πένθιμη.
Ανήμερα του Λαζάρου
Ανήμερα, το Σάββατο το πρωί, και αφού είχε προηγηθεί η ανάσταση του Λάζαρου, το σκηνικό άλλαζε: άρχιζαν τα τραγούδια και οι χοροί και το κλίμα μετατρεπόταν σε γιορτινό. Μετά την εκκλησία, οι Λαζαρίνες περνούσαν από τα σπίτια του χωριού όπου ζούσαν ανύπαντρες κοπέλες και τους τραγουδούσαν για καλοτυχία. Περνούσαν επίσης κι από άλλα σπίτια και ανάλογα με την κατάσταση του σπιτιού ή τη δουλειά του νοικοκύρη τραγουδούσαν και τα ανάλογα τραγούδια (χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων), ενώ καθ’ οδόν τραγουδούσαν διάφορα τραγούδια, «παινέματα» όπως τα έλεγαν. Αυτό διαρκούσε όλο το πρωινό και αφού μεσημέριαζε, μαζεύονταν όλες στην πλατεία κι εκεί χόρευαν και τραγουδούσαν.
«Κάτω στα πέντι μάρμαρα». Σάββατο του Λαζάρου· Λαζαρίνες χορεύουν και τραγουδάνε έξω από την εκκλησιά. Δρυμός Ελασσόνας 2003. (φωτ. αρχείο: Ματούλας Παπαγεωργίου) Κυριακή των Βαΐων έξω από την εκκλησία. Τα «χορογραφήματα» του χοροτράγουδου «Γειτόνισσες». Δρυμός Ελασσόνας 2006. (φωτ. αρχείο: Αγγελικής Καρραγεώργου)
Το απόγευμα του Σαββάτου, φορούσαν τα «κουκάκια» και πήγαιναν στο σπίτι του Επιτρόπου της εκκλησίας με χορούς και τραγούδια για να πάρουν βάγια για την Κυριακή των Βαΐων. Κατ’ άλλη εκδοχή, πήγαιναν στο σπίτι του παπά, όπου η παπαδιά, αφού τις κερνούσε, τους παρέδιδε τα βάγια που είχε μαζέψει από τις δάφνες του χωριού και τα οποία, στη συνέχεια, μετέφεραν στην εκκλησία για την επόμενη μέρα, την Κυριακή των Βαΐων. Εκεί, ο παπάς τις περίμενε στην πόρτα, όπου του τα έδιναν τραγουδώντας το αργυροστόλισμα. Στη συνέχεια, έβαζαν ένα κλωνάρι βάγια στην ποδιά τους και χόρευαν στην πλατεία του χωριού.
Τα «χορογραφήματα» του χοροτράγουδου «Κουβάρια». Κυριακή των Βαΐων έξω από την εκκλησία. Δρυμός Ελασσόνας 2006. (φωτ. αρχείο: Αγγελικής Καρραγεώργου)
Κυριακή των Βαΐων
Την Κυριακή των Βαΐων, στολισμένες όλες με τα καλύτερα ρούχα τους, πήγαιναν στην εκκλησία, όπου μετά τη Θεία Λειτουργία, στο προαύλιο, έστηναν πάλι τον χορό.
Ευαγγελία Στατήρη
«Λάμπει ο ήλιος, λάμπει». Χοροτράγουδο σε δυο αντικριστές σειρές. Κυριακή των Βαΐων έξω από την εκκλησία. Δρυμός Ελασσόνας 2006. (φωτ. αρχείο: Αγγελικής Καρραγεώργου)
3. Χοροί και Τραγούδια
Λαζαριάτικα χοροτράγουδα (7/8, 2/4)
Γυναικείοι χοροί του Δρυμού Ελασσόνας που χορεύονταν στο εθιμικό δρώμενο των «Λαζαρίνων». Συνοδεύονταν από τα ομώνυμα τραγούδια «Ήρθαν οι Λαζαρίνες», «Άειστι να φεύγουμι», «Φεύγα Λάζαρι», «Τα βάγια» και «Η βαΐτσα» χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Είναι οι χοροί που χόρευαν οι στις μετακινήσεις τους από σπίτι σε σπίτι κατά τη διάρκεια τέλεσης του δρώμενου. Ο ρυθμός στα τέσσερα πρώτα είναι επτάσημος και το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει έξι κινήσεις σε δύο μ.μ., τρεις κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Με το «Ήρθαν οι Λαζαρίνες», οι Λαζαρίνες ανήγγελλαν τον ερχομό τους, ενώ με το «Άειστι να φεύγουμι» την αναχώρησή τους για το επόμενο σπίτι. Με το «Φεύγα Λάζαρι» οι Λαζαρίνες αποχαιρετούσαν τον «Λάζαρη» και ταυτόχρονα, τον καλωσόριζαν για την επόμενη χρονιά. Πηγαίνοντας στον Επίτροπο της εκκλησίας ή στην παπαδιά (κατά μια άλλη εκδοχή), για να πάρουν τα βάγια για την Κυριακή των Βαΐων και να τα πάνε στην εκκλησία όπου τις περίμενε ο παπάς, τραγουδούσαν και χόρευαν «Τα βάγια». Η «βαϊτσα», σε δίσημο ρυθμό, περιλαμβάνει έξι κινήσεις σε δύο μ.μ., τρεις κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Είναι ο χορός που χόρευαν οι Λαζαρίνες την ώρα που πήγαιναν τα βάγια στην εκκλησία κρατώντας τα στο χέρι. Στη συνέχεια, αφού τα άφηναν στην εκκλησία, έβαζαν ένα μικρό κλαδάκι στη ποδιά τους και συνέχιζαν το τραγούδι και το χορό στην πλατεία του χωριού. Χαρούμενοι και ζωηροί χοροί ανήγγελλαν το χαρμόσυνο μήνυμα της ημέρας (την Ανάσταση του Λαζάρου από τον Κύριο μας) και τον ερχομό της Κυριακής των Βαΐων. Στα παραπάνω αμολυτά χοροτράγουδα, οι Λαζαρίνες κρατούσαν μαντήλι. Το έπιαναν συνήθως με τα δυο χέρια από τις δυο άκρες και το έστρεφαν δυο φορές προς τα μέσα και δυο φορές προς τα έξω.
(7/8) «Ήρθαν οι Λαζαρίνες»
Ήρθαν οι Λαζαρίνις του ποιος θα μας χουρίσει,
του ποιος θα μας χουρίσει, Τούρκοι μι τα μαχαίρια,
Τούρκοι μι τα μαχαίρια, Ρουμαίοι μι τα χαντζάρια,
Ρουμαίοι μι τα χαντζάρια κι αυτά τα Κουνιαρούδια,
κι αυτά τα Κουνιαρούδια μου τρουχούσαν τις λιπίδις,
μου τρουχούσαν τις λιπίδις για να κόψ’ν’ τις Λαζαρίνις.
«Ήρθαν οι Λαζαρίνες». Αμολυτός χορός και τραγούδι από το εθιμικό δρώμενο των Λαζαρίνων. Κυριακή των Βαΐων έξω από την εκκλησία. Δρυμός Ελασσόνας 2006. (φωτ. αρχείο: Αγγελικής Καρραγεώργου)
(7/8) «Άειστι να φεύγουμι»
Άειστι να φεύγουμι μας καρτιρεί η κυρά μας,
μας καρτιρεί η κυρά μας, μι πίττα μι μπουγάτσα,
μι πίττα μι μπουγάτσα κι μι λάχανα βρασμένα.
(7/8) «Φεύγα Λάζαρι»
Φεύγα Λάζαρι, μώρε φεύγα Λάζαρι
κι έλα του χρόνου κι έλα του χρόνου.
Κι αν μας βρεις καλά , μωρέ θα σι παίξου μι.
Τα μικρότερα, θα γίνουν πρώτα.
Τα τρανύτερα μι τους γαϊδάρους.
«Φεύγα Λάζαρε και έλα του χρόνου». Αμολυτός χορός και τραγούδι από το εθιμικό δρώμενο των Λαζαρίνων. Κυριακή των Βαΐων έξω από την εκκλησία. Δρυμός Ελασσόνας 2006. (φωτ. αρχείο: Αγγελικής Καρραγεώργου)
(7/8) «Τα βάγια»
Πάου να πάρω βάγια, να μην μας κάνουν μάγια.
Να μην μας κάνουν μάγια, ιμένα κι τη μάνα.
Ιμένα και τη μάνα και την αδελφή μ’ αντάμα.
(2/4) «Η βαΐτσα»
Δείξιμι βαΐτσα μου, πότε θα ‘ρθει η Πασχαλιά.
Πότε θα ‘ρθει η Πασχαλιά, με τα κόκκινα τ’ αυγά.
Με τα κόκκινα τ’ αυγά, με τ’ αρνιά στη ψησταριά.
Γειτόνισσες (7/8 & 2/4)
Γυναικείος χορός του Δρυμού Ελασσόνας, που χορεύεται το Πάσχα και στο εθιμικό δρώμενο των «Λαζαρίνων». Συνοδεύεται από το ομώνυμο τραγούδι «Μωρέ καλή γειτόνισσα», χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Έχει δυο μέρη που αναπτύσσονται σε δυο διαφορετικούς ρυθμούς (7/8 & 2/4) και σε δυο διαφορετικές κινητικές φόρμες.
Στο πρώτο μέρος οι γυναίκες τοποθετούνται σε δυο ομόκεντρους κύκλους, με κράτημα των χεριών από τις παλάμες και τεντωμένα τα χέρια κάτω, εκτός των δύο πρώτων που τα έχουν λυγισμένα στους αγκώνες. Το πρώτο μέρος αναπτύσσεται κανονικά δεξιά στη φορά του κύκλου, σε επτάσημο ρυθμό και το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει έξι κινήσεις που πραγματοποιούνται σε δύο μ.μ., από τρεις κινήσεις σε κάθε μ.μ..
Το δεύτερο μέρος σε δίσημο ρυθμό περιλαμβάνει επίσης, έξι κινήσεις που πραγματοποιούνται σε δύο μ.μ., από τρεις κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Στο δεύτερο μέρος οι δυο πρώτες γυναίκες πιάνονται από τα δεξιά τους χέρια και γυρίζουν, οι του εξωτερικού κύκλου γυναίκες προς τα αριστερά και οι του εσωτερικού κύκλου γυναίκες δεξιά, περνούν ανάμεσα από τις δυο ομάδες, αναστρέφοντας τους κύκλους και ξαναφέρνοντάς τους στην αρχική τους θέση, με τον εξωτερικό κύκλο πλέον να έχει γίνει εσωτερικός και το ανάποδο.
(7/8 & 2/4) «Γειτόνισσες»
Νι μαρή (νι) η καλή, καλή γειτό- (νο) -νισσα.
Μαρή καλή γειτόνισσα, καλή γειτονοπούλα, καλή γειτονοπούλα.
Νι σιμάσ’ -μας τα πι- τα πιριστέ- (ινέ) -ρια σου.
Σιμάσ’ τα πιριστέρια σου, μην έρθουν στην αυλή μου, μην έρθουν στην αυλή μου.
Νερ κι μι, μι σκουρπίζ’, σκουρπίζ’ του χώ- ινώ) -μα μου.
Κι μι σκουρπίζ’ του χώμα μου, μου πίνουν του νιρό μου, μου πίνουν του νιρό μου.
Νιρ κι γω, γω του χώ- του χώμα χρειά- (ινά) -ζουμι.
Κι γω του χώμα χρειάζουμι κι του νιρο του θέλου.
Νερ θελού (νου) να φτιά- να φτιάξου τ’ν ι- (ν) ικκλισιά.
Θελού να φτιάσου τ’ν εκκλησιά κινούργιο μαναστήρι, κινούργιο μαναστήρι.
Νερ μι τι- τιτρακό- τρακόσια σή- (νι) -μαντρα.
Μι τιτρακόσια σήμαντρα μ’ ιξίντα δυο καμπάνις, μ’ ιξίντα δυο καμπάνις.
Νερ καθί (νι) καμπά- καμπάνα κι (νι) παπάς.
Καθί καμπάνα κι παπάς, καθί παπάς κι διάκους, καθί παπάς κι διάκους.
(ελεύθερου ρυθμικού τύπου & 3/4) «Τα κουβάρια»
Γυναικείος χορός του Δρυμού Ελασσόνας, που χορεύεται το Πάσχα και στο εθιμικό δρώμενο των «Λαζαρίνων». Συνοδεύεται από το τραγούδι «Οι κακές μου συννυφάδες», χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Έχει δυο μέρη που αναπτύσσονται σε δυο διαφορετικούς ρυθμούς. Στο πρώτο μέρος οι γυναίκες τοποθετούνται αντικριστά σε δυο παράλληλες γραμμές, σε στάση και χωρίς να κρατιούνται.
Στη συνέχεια εκτελούν μιμητικές κινήσεις ελεύθερου ρυθμικού τύπου. Στο δεύτερο μέρος, οι γυναίκες και των δύο σειρών, αφού γυρίσουν στροφή 180 ο πιάνονται από τις παλάμες και με τα χέρια τεντωμένα κάτω, εκτελούν κινήσεις τύπου «κουτσού» σε τρίσημο ρυθμό. Οι δυο σειρές οδηγούμενες από τις δυο πρώτες γυναίκες, αναστρέφονται η μια προς τα δεξιά και η άλλη προς τα αριστερά και επιστρέφουν στην αρχική τους θέση.
«Τα κουβάρια»
Οι κακές μου οι συνυφάδες, μωρ’ αδιλφού-διλφούλις μου.
Πώς μου λέγουν δέ δουλεύου.
Πέντι μήνις έξ’ αδράχτια, μωρ’ αδιλφού-διλφούλις μου.
Πότε τα ‘γνισα η πλατόνα.
Κι έφκιασα μαπμπάκ’ κουβάρι, μωρ’ αδιλφού-διλφούλις μου.
Σαν της γάτας του κιφάλι.
Μι του πήραν τα πουντίκια, μωρ’ αδιλφού-διλφούλις μου.
Κι του τρύπουσαν στου ντ’βάρι.
Έλα μαύρι νοικουκύρη, μωρ’ αδιλφού-διλφούλις μου.
Να χαλάσουμι του ντ’βάρι, για να βρούμι του κουβάρ’.
Να σι φτιάσου μαύρη κάπα, μωρ’ αδιλφού-διλφούλις μου.
Κι ένα μαύρο ταλαγάνι.
Λάμπει ο ήλιος (2/4)
Γυναικείος χορός του Δρυμού Ελασσόνας, που χορεύεται το Πάσχα και στο εθιμικό δρώμενο των «Λαζαρίνων». Συνοδεύεται από το ομώνυμο τραγούδι «Λάμπει ο ήλιος, λάμπει», χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Οι γυναίκες τοποθετούνται αντικριστά σε δυο παράλληλες γραμμές χωρίς να πιάνονται και εκτελούν δυο κινήσεις δεξιά και δυο αριστερά, τραγουδώντας.
Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει τέσσερις κινήσεις που πραγματοποιούνται σε δύο μ.μ., από δυο κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Στα χέρια κρατούν μαντήλι το οποίο εναλλάσσουν μεταξύ δεξιού και αριστερού χεριού ακολουθώντας την κίνηση του σώματος (δεξιά και αριστερά).
(2/4) «Λάμπει ο ήλιος»
Λάμπει ο ήλιος λά- (να) -μπει στην Aνα-το-λή, μωρέ στην Ανατολή.
Λάμπει κι μια κό- (ινό) -ρη σ’ ασημένια α-υλή, μωρέ σ’ ασημένια αυλή.
Θέλει ου ξένους θέ- (νε) -λει, θέλ’ να την ι-δεί, μωρέ θέλ’ να την ιδεί.
Κι αυτή δεν του ξέ- (νε) -ρει, δεν τουν αγα-πά, μωρέ δεν τουν αγαπά.
Φεύγα ξένι μ’ φε- (νε) -ύγα, σύρι στου κα-λό, μωρέ σύρι στου καλό.
Κι απ’ του γύρισμά (να) σου, γύρνα κι απού δω, μωρέ γύρνα κι απού δω.
Μάσι καριουφύ (νυ) -λια κι τραντάφυ-λλά, μωρέ κι τριαντάφυλλα.
Βάλτα στο μαντή- (νη) -λι κι σιργιάνιστα, μωρέ κι σιργιάνιστα.
