Ικαρία - Για τον χορό στην Ικαρία
Λαογραφικός Μουσικοχορευτικός Όμιλος Γλυφάδας «Χοροστάσι»
1. Εισαγωγή
Και λέω στα παιδιά μου, έτσι και γεράσω, καήκατε αν δεν μπορώ! Όσο κουνάω τα πόδια μου, θα μερακλώνομαι. Μην τυχόν και δεν μπορώ και μ’αφήνετε εδώ, παρακαταθήκη σας αφήνω, θα με πηγαίνετε κάτω, πιάτσα! Μέχρι να βγει η ψυχή μου. Να εύχεστε να μπορώ να χορεύω λιγάκι, θα μια ευτυχισμένη. Από τώρα σκέφτομαι μήπως δεν μπορώ να χορέψω!
Καριώτικος χορός μέχρι το πρωί. Ράχες Ικαρίας 2011. (φωτ. αρχείο Χρήστου Μαλαχία)
Οι Καριώτες το έχουν στο αίμα τους το γλέντι κι ο καθείς έχει να σου πει μια ιστορία που φωτίζει το μυαλό και ζεσταίνει την καρδιά με τρόπο πρωτόγνωρο κάθε φορά. Στην Ικαρία ο χορός ακόμα ρέει και αγκαλιάζει όλους με τρόπους παραμυθένια συλλογικούς. Σαν παραμύθι θα σας πούμε κι εμείς όσα μας έχουν αφηγηθεί, όπως τα έχουμε κατανοήσει. Πολλά παραμένουν στη σφαίρα της τέχνης και της προφορικής παράδοσης και προσκαλούν πλέον και την επιστήμη να «βιώσει» τις επιτελέσεις των χορών και να ερμηνεύσει με ανοιχτό πνεύμα. Άλλωστε μας φαίνεται ότι οι επιστήμες του πολιτισμού φλερτάρουν πια με την τέχνη, τις ιδέες της και τις τεχνικές της, όσο ποτέ άλλοτε….
Ο Κωνσταντίνος Λομβαρδάς με τη σύζυγο του Λαμπρινή. (φωτ. αρχείο: Σταμάτη & Μαρίας Λομβαρδά)
Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ο καριώτικος χορός. Χορευόταν και χορεύεται με λαβή από τους ώμους σε όλο το νησί και σε όλες τις περιστάσεις. Με μελωδικές παραλλαγές – που του προσδίδουν και άλλες ονομασίες ανάλογα την περιοχή που επιχωριάζει (π.χ. ‘περαμαρίτικος’) ή υφολογικές παραλλαγές (ο ‘τσαμούρικος’, όπου ο πρωτοχορευτής επιδίδεται σε αυτοσχεδιασμό επι τόπου). Μικτός χορός, όπου ο πρωτοχορευτής, άντρας ή γυναίκα, αφού κάνει τα «τσαλίμια» του, αλλάζει θέση πηγαίνοντας είτε στο τέλος του ανοιχτού κύκλου είτε σε άλλη θέση. Κάποιοι γεροντότεροι μας λένε ότι προπολεμικά η σειρά στον κάβο του χορού άλλαζε και αλλιώς: ενώ ο πρώτος έμενε και ‘χόρευε’ τον εκάστοτε δεύτερο που άλλαζε.
Στην αρχή για να σχηματιστεί ο κύκλος χορεύεται μια μορφή του χορού τύπου «στα τρία». Παλιότερα ή εμπειρότεροι χορευτές ανάμεσα σε αυτά τα δύο μέρη παρεμβάλλουν (με λαβή από τους ώμους) τη μορφή του παλιού καριώτικου, μια πιο στρωτή παραλλαγή που μοιάζει με τους ίσσους χορούς στα Δωδεκάνησα. (Κάτι που ενισχύει την άποψη ότι ο καριώτικος μορφολογικά προσιδιάζει με το χορευτικό μοτίβο της δωδεκανησιακής σούστας). Αυτή η μορφή αναφέρεται ότι είχε λαβή χιαστί και τη συνόδευαν διάφορα χορο-τράγουδα, από τα οποία μας παραδίδεται η «Συμπεθέρα». Η λαβή αυτή είχε υποχωρήσει πολύ, αναβιώνει όμως από τους νέους ίσως και λόγω της επίδρασης των καριώτικων συλλόγων πιο δραστήριων τα τελευταία δέκα χρόνια. (Μια νεωτερική τάση τα τελευταία χρόνια είναι τραγούδια του τραπεζιού όπως η «Αμπελοκουτσούρα» να «σηκώνονται» στον χορό και να χορεύονται με την μορφή του χορού ‘στα τρία’).
Σούστα οι καριώτες αποκαλούν τη μορφή του γρήγορου πηδηχτού χασάπικου (ή κασάπικου) και οι μουσικοί τη συνοδεύουν πια με διάφορους σκοπούς: δωδεκανησιακές σούστες, πεντοζάλη κυθηραϊκό, μπάλλους…Ενδιαφέρον είναι ότι μαρτυρείται από χορευτές (της γενιάς του ’30-‘40) ότι η σούστα παλιότερα ‘χορευόταν αντικριστά, δυο δυο, Καροτσέρη που λέγαμε, πολύ γρήγορα’. Στην Ικαρία οι κυκλαδίτικοι σκοποί του μπαλλου χορεύονταν κατά κόρον ως ‘σούστα’ και σπανιότερα ως μπάλλοι από ξένους ή νέους που τον έχουν διδαχθεί. Οι παλιότερες γενιές δεν γνωρίζουν τον μπάλλο και όταν ρωτάμε για ζευγαρωτούς χορούς όλοι μας μιλούν για τον συρτό χορό.
Μουσικοί της Ικαρίας. (φωτ. αρχείο: Μενέλαου Μανώλη)
Ο συρτός χορός στην παλιότερη μορφή του ανήκει προφανώς στη μικρασιατική παράδοση των παραλίων της Μικράς Ασίας. Χορευόταν σε όλες τις περιστάσεις και οι πιο ηλικιωμένοι αναφέρουν ότι παλιότερα χορευόταν μόνο σε ζευγάρια, είτε άντρας με γυναίκα, είτε ανάμεσα σε χορευτές του ιδίου φύλλου. Άλλοι πάλι παραδίδουν ότι χορευόταν και σε κύκλο ή σε κύκλο που αργότερα ‘κοβόταν’ σε ζευγάρια. Τα ζευγάρια κινούνταν ελεύθερα στον χώρο, οι χορευτές μεταξύ τους πιασμένοι μπάντα με μαντίλι.
Ο Φάνης Κουκής, σπουδαίος βιολάτορας της Ικαρίας. (πηγή: «Πανηγύρια στο Αιγαίο», Γιώργος Πίττας, Εκδότης: Κοιλάδα Λευκών ΑΕ)
Το κάθε ζευγάρι κινούνταν κυρίως σε έναν νοητό κύκλο και ο πρωτοχορευτής οδηγούσε τον χορό στην αρχή όταν έκανε ‘γύρισμα’ το βιολί, ο χορός γινόταν ελεύθερος με τον κάθε χορευτή να χορεύει στρωτά, αντικριστά και με πολλές στροφές του καθενός γύρω από τον εαυτό του με φορά προς τα δεξιά. Σε άλλο ‘γύρισμα’ οι χορευτές χόρευαν επί τόπου αντικριστά με ύφος πιο ζωηρό και με πιο πηδηχτά βήματα με διάφορα τσακίσματα. Σήμερα ο χορός έχει χάσει αυτές τις εναλλαγές βημάτων, ύφους και δυναμικής, τον βλέπουμε σπανιότερα και κυρίως σε γάμους και βαφτίσια. Στα πανηγύρια οι περισσότερες μελωδίες χορεύονται πλέον στον κύκλο και όταν νεότεροι χορεύουν σε ζευγάρια το ύφος και οι κινήσεις τους θυμίζουν τον πιο ‘τυποποιημένο’ μπάλλο του χορευτικού ρεπερτορίου των συλλόγων. Συρτός καλαματιανός χορός χορεύεται και χορευόταν αλλά πιο περιορισμένα. Πολλοί θυμούνται ότι τον έμαθαν στο σχολείο, στο μάθημα των ‘εθνικών χορών’.
Κάποιες φορές ο σκοπός «Η Τράτα» χορεύεται ως ιδιαίτερος συρτός από κάποιες παρέες αντρών που βρίσκονται σε κέφι και προσθέτουν έντονες μιμικές κινήσεις αυτοσχεδιάζοντας ότι είναι ψαράδες που ρίχνουν δίχτυα, τα μαζεύουν κ.λπ.. Πολλές φορές έκαναν πάνω στο χορό της «Τράτας» και διάφορες ‘λωλάδες’, όπως τούμπες στον αέρα, καβαλικέματα κ.α. Μαρτυρίες για αυτήν την παραλλαγή έχουμε έως τώρα από την μεταπολεμική περίοδο.
Στα Καριώτικα πανηγύρια μαγειρεύουν βραστό και ψητό κατσίκι. Στη φωτογραφία βλέπουμε γιγάντια καζάνια και ξύλινη σκάφη με βραστό κρέας στο πανηγύρι του Αγίου Ισίδωρου. (πηγή: «Πανηγύρια στο Αιγαίο», Γιώργος Πίττας, Εκδότης: Κοιλάδα Λευκών ΑΕ)
Επίσης συρτός χορός με έντονες μιμικές κινήσεις και το «Πώς το τρίβουν το πιπέρι», που συνήθως κλείνει τα πανηγύρια πριν τον τελευταίο καριώτικο. Παλιότερα τον χόρευαν μόνο άντρες. Κάποιες φορές το συνδυάζουν με το «Καζάνι» (όπου μαγειρεύτηκε το κρέας του πανηγυριού) φέρνοντάς το στη μέση του κύκλου και τρίβοντας το σώμα τους αντί για το έφαος, μαυρίζοντας τα ρούχα και πρόσωπο και τραγουδώντας ανάλογα δίστιχα (π.χ. «Πώς το τρίβουν το καζάνι του διαβόλου οι Παπιστάνοι, με το πράμα τους το τρίβουν και το ψιλοκοπανίζουν»).
Ο Αράπης, μιμικό δρώμενο, χορεύεται πια σε σπάνιες περιπτώσεις από συγκεκριμένους χορευτές. Άντρες ‘μουνταζλώνονταιν’ και μεταμφιέζονταν πρόχειρα και αυτοσχεδίαζαν με μελωδίες τσιφτετελιού και αργού συρτού. Τα «ευρωπαϊκά» αποτελούν μαζί με τον καριώτικο την μεγάλη αγάπη των μεγαλύτερων, καθώς ήταν «αγκαλιαστοί» χοροί που έδιναν – και δίνουν – στους νέους την ευκαιρία να γνωριστούν καλύτερα. Πρόκειται για χορούς αστικής παράδοσης που μεσοπολεμικά πέρασαν στις κατά τόπου παραδόσεις και σε άλλα νησιά. Στην Ικαρία οι ηλικίες άνω των 50 ετών τα χορεύουν με περισσή δεξιοτεχνία. Οι νεότεροι τα τιμούν δεόντως αλλά με πιο απλή υφολογική απόδοση. Τα βαλς, τα ταγκό, τα φοξάκια (μας μιλούν για δυο είδη χορού, το φοξ αγγλέ και το φοξ τροτ) σώζουν το γλέντι από τις «κοιλιές», μιας που στο άκουσμά τους, σηκώνονται όλοι να χορέψουν.
Η μπόρκα έχει εκλείψει, αλλά οι παλιοί την θυμούνται πολύ καλά μαζί με τη Σκούπα, που με το παράγγελμα «σκάντζα ντάμα» άλλαζαν ντάμα για να μη βρεθούν αγκαλιά με τη Σκούπα…
Τα ζεϊμπέκικα, οι καρσιλαμάδες και τα τσιφτετέλια χορεύονταν επίσης και προπολεμικά αλλά πιο συγκρατημένα και κυρίως από άντρες. Υπήρχαν ονομαστοί χορευτές τους και μάλιστα κάποιοι ήταν μικρασιατικής καταγωγής. Μεταπολεμικά το λαϊκό τραγούδι αγγίζει ιδιαίτερα τους καριώτες και σήμερα ένα μέρος του γλεντιού στηρίζεται σε μελωδίες σμυρνέικες, ρεμπέτικες και λαϊκές. Κυριαρχεί συχνά η αντικριστή φόρμα για γνωστούς σκοπούς του ζεϊμπέκικου, που χορεύουν ελεύθερα δυο μαζί, είτε άντρες είτε γυναίκες είτε μικτά ζευγάρια. Εντυπωσιάζει και το ύφος χορού των μεγαλύτερων αντρών και γυναικών στο τσιφτετέλι που οι κινήσεις που χαρακτηρίζονται από ‘εγκάρσιο’ σουστάρισμα.
Όλα αλλάζουν μορφή και λειτουργία στα θερινά πανηγύρια των χιλιάδων πανηγυριστών ιδίως τα τελευταία χρόνια. Το σχήμα του χορού γίνεται συχνά επάλληλα ανοιχτά ημικύκλια, όπου η αρχή και το τέλος αναζητούνται και οι μερακλήδες χορευτές αγωνίζονται να πρωτοχορέψουν…
Στις μέρες μας τα πανηγύρια του νησιού, έχουν «ξαναγεννηθεί» με την συμμετοχή της νεολαίας αλλά και των επισκεπτών του νησιού τα καλοκαίρια. Όλοι μια παρέα στον Καριώτικο. Ράχες Ικαρίας 2006. (φωτ. αρχείο: Χρήστου Μαλαχία)
Μια νεωτερική εξέλιξη που εγείρει συζητήσεις: οι καριώτες επιδεικνύουν μεγάλη «χορευτική» φιλοξενία σε ‘ξενομερίτες’ κάθε λογής αλλά συνάμα το πανηγύρι ψάχνει την ταυτότητα του καθώς η χορευτική κουλτούρα με τους «άγραφους κανόνες» της διεκδικεί κι αυτή το μερίδιο της στο κέφι και τη χαρά του συν-χορεύειν. Ο χορός βέβαια καλά κρατεί και σε άλλες άφθονες περιστάσεις χοροεσπερίδες, γάμους «βαφτίδια», αυτοσχέδια γλέντια σε ονομαστικές γιορτές, σε καφενεία ενίοτε στον ‘Αη Βασίλη’ το έθιμο της Πρωτοχρονιάς ή στα «μνημόσυνα» του Πάσχα….
Οι μεζέδες και οι προσκυνητές στρώθηκαν καταγής και το φαγοπότι ξεκινά σε πανηγυράκι της Ικαρίας. (πηγή: «Πανηγύρια στο Αιγαίο», Γιώργος Πίττας, Εκδότης: Κοιλάδα Λευκών ΑΕ)
Ο χορός αποτελεί βασική έκφανση της καριώτικης πολιτισμικής ταυτότητας. Ένα πολιτισμικό αγαθό που εξελίσσεται μεν στο χώρο και στον χρόνο αλλά λειτουργεί δε ακόμη ως ένα «κοινό» αγαθό, σφυρηλατώντας τη συλλογικότητα των καριωτών με τρόπο θαυμαστό. Και αυτό δεν είναι παραμύθι, είναι μια πραγματικότητα. Λόγια παραμυθίας (δηλαδή παρηγοριάς); Αμφιβάλλω. «Κι ήμουνα κι εγώ εκεί, μ’ ένα κόκκινο βρακί!»
Χριστίνα Κατσαρού
Το γλέντι και ο χορός ‘φτάσαν στο αποκορύφωμά τους σε πανηγύρι στην Ικαρία. (πηγή: «Πανηγύρια στο Αιγαίο», Γιώργος Πίττας, Εκδότης: Κοιλάδα Λευκών ΑΕ)
2. Χοροί και Τραγούδια
Συμπεθέρα (4/4)
Χορεύεται από άντρες και γυναίκες σε ανοιχτό κύκλο, με ομοιογενή χορευτική φόρμα και αποτελεί βασικό χορό του τοπικού ρεπερτορίου. Είναι ο χορός με τον οποίο αρχίζει η χορευτική διαδικασία στα γλέντια και στα πανηγύρια. Τη συγκεκριμένη χορευτική φόρμα τη συναντάμε να χορεύεται και στα Δωδεκάνησα με μικρές παραλλαγές. Είναι αργός χορός σε τετράσημο ρυθμό που χορεύεται με το ομώνυμο τραγούδι «Συμπεθέρα» και στον οποίο άντρες και γυναίκες πιάνονται ανακατεμένοι, σταυρωτά.
Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει οκτώ κινήσεις τύπου χορού «Στα τρία» που εκτελούνται σε τρία μ.μ., δύο κινήσεις στο πρώτο και στο τρίτο μ.μ. και τρεις κινήσεις στο δεύτερο μ.μ.. Οι κινήσεις εκτελούνται με την πλάτη προς τη περιφέρεια του κύκλου και προς το εσωτερικό του κύκλου. Παραλλαγές πραγματοποιεί ο πρωτοχορευτής που είναι συνήθως στροφές και χτυπήματα των ποδιών. Είναι χορός που χορεύεται σ’ όλες τις περιστάσεις.
(4/4) Συμπεθέρα
Αχ κακό βρε συμπεθέρα, που ‘εν ήρθες τη Δευτέρα,
μόνο ήρθες το Σαββάτο, που ‘ταν όλα άνω κάτω.
Που θα πάμε συμπεθέρα, στο γιαλό ή στον αθέρα;
Στο γιαλό θε να βραχούμε, στο βουνό θε να χαθούμε.
Πέρα, πέρα, πέρα, πέρα, α στα Αμάλου και πιο πέρα,
πέρα, πέρα, πέρα, πέρα, ίσα με την Προεσπέρα.
Πέρα στον πλατύν αθέρα, έχασα μια μπουζουνιέρα,
φύσα αγέρα, φύσα αγέρα, για να βρω τη μπουζουνιέρα.
Πώς χορεύουν οι λωλοί, δίχως λύρα και βιολί;
Πώς χορεύουν οι γαδάροι, δίχως σέλα και σαμάρι;
Να ‘τος κι έρχεται από πέρα, δώσ’ του φουστανιού σου αέρα,
δώσ’ του, δώσ’ του, να ανεμίσει κι ο χορός να νοστιμίσει.
Ικαριώτικος ή Καριώτικος (2/4)
Χορεύεται σε όλη την Ικαρία από άντρες και γυναίκες σε ανοιχτό κύκλο. Είναι χορός με διμερή χορευτική φόρμα, μη εναλλασσόμενη και αποτελεί τον κυριότερο χορό του τοπικού ρεπερτορίου. Και τα δύο μέρη δομούνται στη βάση του χορού «Στα τρία» και προσιδιάζουν με το χορογραφικό μοτίβο της δωδεκανησιακής Σούστας. Οι χορευτές τοποθετούνται στο κύκλο ανακατεμένοι και πιασμένοι με σταυρωτή λαβή (παλιότερη μορφή) ή με τα χέρια στους ώμους (νεότερη μορφή).
Ο ρυθμός του χορού είναι δίσημος (2/4) και το πρώτο μέρος του χορού χαρακτηρίζεται από ήρεμη κίνηση, πάντα σε αντιστοιχία με τη ταχύτητα της κάθε μελωδίας. Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει έξι κινήσεις, τύπου «Στα τρία», που ολοκληρώνεται σε τρία μ.μ., δυο κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Το δεύτερο μέρος έχει πιο έντονη, πηδηχτή και ζωηρή κίνηση. Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει εννέα ή οκτώ κινήσεις, που ολοκληρώνονται στην πρώτη περίπτωση, σε τρία μ.μ., τρεις κινήσεις σε κάθε μ.μ., ή στη δεύτερη περίπτωση, από τρεις κινήσεις στο πρώτο, δεύτερο μ.μ. και δυο στο τρίτο μ.μ..
Παραλλαγές πραγματοποιεί ο πρωτοχορευτής που είναι συνήθως στροφές και χτυπήματα των ποδιών. Τον συναντάμε συχνά και με άλλες ονομασίες όπως, «Κουνιστός», «Αμολυτός» (ένας – ένας από τον «κάβο», αφού προηγουμένως θα κάμει τα τσαλίμια του, θα πάει στο τέλος), «Σκυφτός» (με πολλά χτυπήματα στα πόδια και με το σώμα να γέρνει από τη μέση και πάνω χορεύοντας, πιθανώς κατάλοιπο από τα χαμηλοτάβανα δωμάτια – κατώγια – όπου γίνονταν οι διασκεδάσεις επί Τουρκοκρατίας), «Περαμερίτικος» ή «Τσαμούρικος» (από τη περιοχή που παιζόταν και χορευόταν, τη Πέρα Μεριά στην Κεντρική Ικαρία, την περιοχή που τον Καριώτικο χορό τον διατήρησε ο αείμνηστος δεξιοτέχνης οργανοπαίκτης Σταμάτης Βαζούγιος, με χαρακτηριστικό τα πολλά τσαλίμια και γονατίσματα).
Τα παραδοσιακά όργανά που συνοδεύουν τον Καριώτικο χορό είναι το βιολί, το λαούτο, η τσαμπουνοφυλάκα και παλιότερα η λύρα, το πιδάβλι και το κόσκινο (τουμπανάς). Αν και τα τελευταία χρόνια έχουν επικρατήσει οργανικές μελωδίες, το χορό πολλές φορές συνοδεύουν και δίστιχα, ανάλογα τη περίσταση (γάμος, αποκριά, γλέντι). Στις μέρες μας τα πανηγύρια του νησιού, έχουν «ξαναγεννηθεί» με την συμμετοχή της νεολαίας αλλά και των επισκεπτών του νησιού τα καλοκαίρια. Στα Καριώτικα πανηγύρια μαγειρεύουν βραστό και ψητό κατσίκι, ενώ η ορχήστρα με κυρίαρχο το βιολί δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον Καριώτικο χορό. Το δυνατό κόκκινο Καριώτικο κρασί συμβάλλει έτσι ώστε πολλά πανηγύρια να έχουν πολύ κέφι και να διαρκούν όλη τη νύχτα.
Καρσιλαμάς (9/8)
Στρωτός χορός που ανήκει στους χορούς που έφτασαν και καθιερώθηκαν στο νησί από τη Μικρά Ασία. Χορεύεται από ζευγάρια αντρών ή γυναικών ή από ζευγάρι άντρα και γυναίκα. Ο ρυθμός του χορού είναι εννιάσημος 9/8 (2+3+2+2) και το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει τέσσερις κινήσεις που εκτελούνται σε ένα μουσικό μέτρο. Οι χορευτές κινούνται ελεύθερα σε σχέση πάντα με το ζευγάρι τους, άλλοτε αντικριστά, άλλοτε κάνοντας στροφές και άλλοτε αλλάζοντας θέσεις. Είναι χορός που χορεύεται σε όλες τις περιστάσεις.
(9/8) Καρσιλαμάς «Η χρυσή παρηγοριά μου»
Η χρυσή παρηγοριά μου, είν’ το κρασάκι μου,
με αυτό διασκεδάζω το μεράκι μου.
Τι κακός που ‘ναι ο κόσμος, αχ μανούλα μου,
τι τους μέλλει κι αν ξοδιάζω τη σακούλα μου.
Κι αν χρωστώ εις την ταβέρνα, πάλι τα ξοφλώ
κι αν πατώ κι ομπρός κι οπίσω, ‘γω δε σκουντουφλώ.
Κι αν γλιστρώ και πέφτω κάτω κι αν λασπώνουμαι,
ακουμπώ τα δυο μου χέρια και σηκώνουμαι.
Κόκκινά μου ρεπανάκια, φύλλα πράσινα,
ας το πιούμε το κρασάκι κι όξω βάσανα,
εις υγείαν της παρέας κι όξω βάσανα.
