Ξινό Νερό Φλώρινας - Δωδεκαήμερο & Μεταμφιέσεις
Λαογραφικός Μουσικοχορευτικός Όμιλος Γλυφάδας «Χοροστάσι»
1. Εισαγωγή
Δωδεκαήμερο ονομάζουμε την περίοδο των δώδεκα ημερών από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα. Είναι ημέρες γιορτινές, οικογενειακές και σπιτικές αλλά και παλιότερα με πολλές δεισιδαιμονίες και αστρικές επιδράσεις με κορύφωμα τις φαντασιώσεις των καλικατζάρων και των λυκανθρώπων και δρακόντων (σε άλλες χώρες). Έχουμε ένα συνδυασμό πολλών προχριστιανικών και χριστιανικών εθίμων. Τελούνται κυρίως με τρεις επιθυμητές σκοπιμότητες όπως μας λέει ο γνωστός Λαογράφος Λουκάτος:
(αριστερά) Συλλογή Χατζημιχάλη. Παραδοσιακή φορεσιά από το χωριό Μπούφι. (Φωτ. αρχείο, Μουσείο Μπενάκη) , (κέντρο) Κοπέλες από το χωρίο Σκοπιά του Ν. Φλώρινας στα χρόνια του μεσοπολέμου. (πηγή: «Ημερολόγιο 2006», Κύκλος, Κέντρο μελέτης παραδοσιακών χορών) (δεξιά) Οικογένεια από τα Άλωνα της Φλώρινας με τοπικές φορεσιές. (πηγή: kparlapani.blogspot.com)
«Να χαρούν οι άνθρωποι την μετάβαση από τον χειμώνα, το σκοτάδι, τη μη γονιμότητα και τον φόβο στην άνοιξη, στο φως στην βλάστηση και στην χαρά. Αυτό επιδιώκεται με το Χριστουγεννιάτικο δέντρο, τους πολύχρωμους φωτισμούς, τις φωτιές, την αναμμένη εστία, το κυνηγητό των καλικάντζαρων και τον αγιασμό των υδάτων. Να εξασφαλίσουν οι άνθρωποι την ευτυχία για τον χρόνο που έρχεται. Αυτό πραγματώνεται με τα κάλαντα, τις ευχές, τα δώρα, τις βασιλόπιτες. Να τονώσουν το θρησκευτικό και οικογενειακό αίσθημα και αυτό εφαρμόζεται με τις θρησκευτικές εκδηλώσεις, την ωραία παραδοσιακή ψαλτική, τις νυχτερινές ακολουθίες και τις οικογενειακές συγκεντρώσεις στο σπίτι με τα φαγητά».
Συλλογή Χατζημιχάλη. Παραδοσιακή φορεσιά από το χωριό Μπούφι. (Φωτ. αρχείο, Μουσείο Μπενάκη)
2. Δρώμενα Δωδεκαημέρου
Τα δρώμενα (δρω=πράττω, δράση, δράμα) του Δωδεκαημέρου εντάσσονται στη λαϊκή λατρεία με εθιμικές εκδηλώσεις στον κύκλο του χρόνου, όπου ο άνθρωπος, αντιλαμβανόμενος την αδυναμία του, προσπαθούσε να έλθει σε επικοινωνία με τις υπερφυσικές δυνάμεις, τους θεούς και τους δαίμονες.
Οι αγροτικοί και ποιμενικοί πληθυσμοί απέβλεπαν στον εξευμενισμό των δυνάμεων αυτών και οι λατρευτικές αυτές εκδηλώσεις έχουν γονιμικό και ευετηρικό χαρακτήρα (ευ+έτος=καλός χρόνος, καλοχρονιά) και αποβλέπουν στην ευημερία, στον εξορκισμό του κακού και στην καρποφορία. Με την πάροδο όμως του χρόνου και την προαγωγή της ορθολογικής σκέψης, έχουν χάσει τον συμβολισμό τους και αποτελούν πλέον αφορμές για διασκέδαση και ευωχία.
Στο Δωδεκαήμερο έχουμε πολλά λαϊκά δρώμενα με μεταμφιέσεις (ιδιαίτερα την ημέρα των Θεοφανίων) σε όλη τη Βόρεια κυρίως Ελλάδα. Οι μεταμφιέσεις αυτές ήταν ένας μικρός θίασος-προάγγελος του θεάτρου χωρίς συγκεκριμένο κάθε φορά σενάριο αλλά με κάποια πλοκή και με περισσότερα τα στοιχεία αυτοσχεδιασμού.
(αριστερά) Λαιμός Φλώρινας. Κλαρίνο, νταούλι και ακορντεόν, Πάσχα 1970. (πηγή: «Ο αυτοσχεδιασμός στον ελληνικό δημοτικό χορό», Λευτέρης Δρανδάκης), (δεξιά) Ζυγιά με «χάλκινα». (πηγή: «Τουριστικός οδηγός Νομού Φλώρινας»)
3. Ρουγκατζάρια/Ρουγκάτσια
Η κυρίαρχη ονομασία τους είναι Ρουγκατζάρια, που πιθανώς προέρχεται από το Λατινικό Ragotores που σημαίνει επαίτης, ζητιάνος. Αυτό άλλωστε κάνουν τα Ρουγκατζάρια ˑ ζητούν δώρα από τα σπιτικά που επισκέπτονται ως αντάλλαγμα για τη συνεισφορά τους στην απομάκρυνση του κακού πνεύματος, τον θάνατο του παλιού και τον ερχομό του νέου.
Εάν δούμε την πλοκή των περισσότερων μικρών αυτών «θιάσων», θα διαπιστώσουμε ότι πρόκειται μάλλον για Διονυσιακό κατάλοιπο (έθιμο), όπου γίνεται μια αναπαράσταση κι ένας συμβολισμός του θανάτου και της ζωής, της επιζήτησης της ανάστασης και του ξυπνήματος της φύσης από τη χειμωνιάτικη νάρκη και το διώξιμο του παλιού από τον νέο χρόνο. Στους περισσότερους αυτούς θιάσους βλέπουμε μορφές γέρων (άσχημων, καμπούρηδων κουρελήδων, γερασμένων) και νέων ανδρών (γεροδεμένων και ρωμαλέων, ως επί το πλείστον φουστανελοφόρων) και αναπαραστάσεις νέων γυναικών (ντυμένες νύφες), όπου στο τέλος επικρατούν οι νέοι και σκοτώνονται οι γέροι.
Νίκη Φλώρινας. Χορός με τη συνοδεία γκαϊτατζή. (πηγή: www.popsm.gr/η-φλωρινα-στον-α΄-παγκοσμιο-πολεμο/)
Πολλά από τα Ρουγκάτσια, όταν το έθιμο ανθούσε στην Τουρκοκρατία, πάλευαν μεταξύ τους μερικές φορές μέχρι θανάτου. Αρκετά είναι τα τοπωνύμια στην Ελλάδα με ονόματα όπως Ρουγκατσιάρια, σκοτωμένοι, αρσάλια (νεκροταφεία). Φαίνεται καθαρά η επικράτηση της άνοιξης και της νέας βλάστησης κόντρα στον χειμώνα και τη μη γονιμότητα. Οι φωτιές που ανάβονται την περίοδο αυτή συμβολίζουν την προσπάθεια να επικρατήσει το φως στο σκοτάδι και η θερμότητα κόντρα στο κρύο.
Ο Διόνυσος δεν είναι μόνο ο θεός του κρασιού και προστάτης των αμπελιών στους αρχαίους Έλληνες, αλλά και θεός που πεθαίνει και ξαναγεννιέται κάθε χρόνο. Άλλωστε, ο φαλλός (σύμβολο γονιμότητας), οι προσωπίδες με τις κεφαλαργιές και τα κέρατα των ζώων που υπάρχουν στις μεταμφιέσεις αυτές και που ταυτόχρονα τις βλέπουμε στη λατρεία του Διόνυσου στην αρχαία Ελλάδα, δυναμώνουν την πεποίθηση ότι πρόκειται για Διονυσιακό κατάλοιπο.
Τέτοιες μεταμφιέσεις του Δωδεκαημέρου συναντάμε και στη Φλώρινα. Στο Ξινό Νερό Φλώρινας, όπως και σε άλλα χωριά, διατηρούνται θιασικά χορευτικά δρώμενα που τελούνται την ημέρα της Πρωτοχρονιάς. Άνδρες μεταμφιεσμένοι σε φουστανελάδες (σημειωτέον ότι η φουστανέλα δεν ήταν το τοπικό τους ένδυμα) και κρατώντας γκλίτσες, συγκροτούν θίασο που γυρίζει σε όλα τα σπίτια του χωριού. Το έθιμο τελειώνει με πάνδημο χορό στην κεντρική πλατεία.
Άρθρο του κ.Τσιαμήτρου Ιωάννη στο faretra.info
1916-1918. Μακεδονικός χορός την τέταρτη μέρα του Πάσχα μετά τη λειτουργία. Κι εδώ οι φορεσιές δηλώνουν ότι η φωτογραφία τραβήχτηκε σ’ ένα από τα χωριά του κάμπου της Φλώρινας. Χορεύουν έξι άντρες στη μουσική του γκαϊτατζή. (πηγή: «Χορός 1900», Άλκης Ράφτης)
Άρθρο του κυρίου Τσιαμήτρου Ιωάννη στο faretra.info
4. Χοροί
Ζάραμο (4/4)
Χορός ιδιαίτερα δημοφιλής στην ευρύτερη περιοχή της Φλώρινας. Η ονομασία του χορού είναι Ζαράμο ή Ζάραμο που σημαίνει χορός με λαβή από τους ώμους. Χορεύεται σ’ όλες τις περιστάσεις από άντρες και γυναίκες σε διαφορετικούς ανοιχτούς κύκλους ανεξάρτητους, παλιότερη μορφή, αλλά και μεικτά, νεώτερη μορφή με κράτημα των χεριών από τους ώμους. Είναι αργός χασάπικος και συνηθίζεται να «γυρίζει» σε γρήγορο χασάπικο (2/4). Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει έξι κινήσεις τύπου χορού «Στα τρία», που εκτελούνται σε τρία μ.μ., δύο κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Η πιο συνηθισμένη παραλλαγή, είναι μια εναλλαγή των ποδιών στους χρόνους 3 και 4 (δ-α-δ).
Χασαπιά (2/4)
Χορός που συναντάμε σ’ όλη τη Θράκη και τη Μακεδονία. Οι διάφορες μορφές που συναντάμε, και στις δύο περιοχές, δεν παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους, είναι όλες σε δίσημο ρυθμό, άλλοτε με τραγούδι, αλλά κυρίως με ενόργανη μουσική. Χορεύεται από άντρες και γυναίκες σε διαφορετικούς ανοιχτούς κύκλους ανεξάρτητους, παλιότερη μορφή αλλά και μεικτά, νεώτερη μορφή με κράτημα των χεριών από τους ώμους. Στην ευρύτερη περιοχή της Φλώρινας, το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει εννιά κινήσεις που πραγματοποιούνται σε τρία μ.μ., τρεις κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Χορεύεται σ’ όλες τις περιστάσεις.
Ομορφούλα (2/4)
Χορεύεται από άντρες και γυναίκες, οι οποίοι τοποθετούνται ανακατεμένοι σε ανοιχτό κύκλο με λαβή από τις παλάμες και τεντωμένα τα χέρια προς τα κάτω. Το όνομα του χορού πιθανότατα προέρχεται από ομώνυμο τραγούδι, που δυστυχώς δε σώζεται σήμερα. Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει δώδεκα κινήσεις που εκτελούνται σε έξι μ.μ., δύο κινήσεις σε κάθε μ.μ. «Αυτός είναι ο χορός της φλογέρας. Τον χορεύαμε τις Κυριακές γύρω- γύρω από την μεγάλη λεύκα όταν μαζευόμασταν τα αγόρια και τα κορίτσια….» λέει ο Τσάκρης Θεόδωρος από το Σκοπό της Φλώρινας. Και σήμερα ακόμη ακούγεται να παίζεται η μελωδία με φλογέρα.
Μαρινέλλα (9/8)
Χορεύεται από άντρες και γυναίκες, οι οποίοι τοποθετούνται ανακατεμένοι σε ανοιχτό κύκλο με λαβή από τις παλάμες και λυγισμένα τα χέρια στους αγκώνες. Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει δέκα κινήσεις τύπου χορού «Έντεκα» που πραγματοποιούνται σε δύο μ.μ., πέντε κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Είναι πολύ αγαπητός στα χωριά του λεκανοπεδίου Βεγορίτιδας και στα περίχωρα του Αμυνταίου. Η μελωδία που είναι πολύ νέα στην περιοχή υιοθετήθηκε από τους ντόπιους μουσικούς την περίοδο 1960-70. Μιλάμε για το γνωστό λαϊκό τραγούδι της εποχής εκείνης «Μαρινέλλα-Μαρινέλλα».
Πουστσένο (16/8)
Χαρακτηριστικός χορός της περιοχής, ιδιαίτερα δημοφιλής αφού δεν λείπει από κανένα γλέντι. Η ονομασία του χορού στην τοπική διάλεκτο είναι «πουστσένο» που σημαίνει λυτός, αμολυτός, ονομασία που σχετίζεται ίσως με την ελεύθερη κίνηση του χορού. Χορεύεται σε ανοιχτό κύκλο από άντρες και γυναίκες οι οποίοι πιάνονται ανακατεμένοι από τις παλάμες με λυγισμένα τα χέρια στους αγκώνες. Παλιότερα, όπως φαίνεται από καταγραφές των αρχών του 20 ου αιώνα, οι άντρες τοποθετούνταν στην αρχή του κύκλου και οι γυναίκες στη συνέχεια.
Ο ρυθμός του χορού είναι 16/8 και το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει δεκαπέντε κινήσεις που εκτελούνται σε τρία μ.μ., πέντε κινήσεις σε κάθε μ.μ.. Ο χορός χορεύεται άλλοτε στρωτά και άλλοτε πηδηχτά όταν η ένταση της μουσικής ανεβαίνει με διάφορα «γυρίσματα». Είναι χορός που χορεύεται σε όλες τις περιστάσεις. Στον ίδιο ρυθμό με πιο αργή αγωγή και με παρόμοιο χ.μ. χορεύεται και ο Γερόντικος, χορός που χόρευαν οι ηλικιωμένοι. Παραλλαγή του χορού αποτελεί η μελωδία του «Κοφτού» με το χ.μ. σε ορισμένα σημεία και πάντα σύμφωνα με τα «κοψίματα» της μουσικής να περιλαμβάνει τέσσερις κινήσεις σε κάθε μ.μ..
Αμολυτή Γκάιντα (16/8)
Αποτελεί μελωδία του χορού «Πουστσένο» και τις περισσότερες φορές λειτουργεί ως «γύρισμα» αργών χορών, π.χ. Γερόντικος. Χορεύεται ή στην αρχή του γλεντιού από μικρά παιδιά και νέους ή στο τέλος σαν σιχτίρισμα για να κλείσει το γλέντι. Ο ρυθμός του χορού είναι 16/8 και το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει τριάντα κινήσεις, που εκτελούνται σε έξι μ.μ., πέντε κινήσεις σε κάθε μ.μ.
Η κατεύθυνση του χορού είναι δεξιά προς τη φορά του κύκλου για τα τρία πρώτα μ.μ. και αριστερά αντίθετα στη φορά για τα υπόλοιπα τρία μ.μ. Η λαβή των χεριών είναι από τις παλάμες με τα χέρια τεντωμένα προς τα κάτω.
Πουλάκι (7/8)
Χορεύεται από άντρες και γυναίκες σε διαφορετικούς ανοιχτούς κύκλους ανεξάρτητους, παλιότερη μορφή αλλά και μεικτά, νεώτερη μορφή με κράτημα των χεριών από τις παλάμες και λυγισμένα τα χέρια στους αγκώνες. Ο ρυθμός του χορού είναι 7/8 (3+4) με γρήγορη αγωγή. Το χορευτικό μοτίβο περιλαμβάνει δεκαέξι κινήσεις που πραγματοποιούνται σε οχτώ μουσικά μέτρα , δύο κινήσεις σε κάθε μουσικό μέτρο. Χορεύεται σε όλες τις περιστάσεις και αποτελεί βασικό χορό στα χορευτικά δρώμενα που τελούνται την ημέρα της Πρωτοχρονιάς στο Ξινό Νερό της Φλώρινας.
