Kaarten aan de Wand

Borden met kaarten worden vaak voor lief genomen. Ze lijken zo’n banaal onderdeel van het landschap dat we ze soms niet eens opmerken. Toch loont het om - letterlijk én figuurlijk - stil te staan bij kaarten in onze publieke ruimte. Ze dienen immers niet slechts als decor, maar zijn geplaatst met een bepaald doel. Ze verbeelden en structureren onze omgeving, en doen dat steeds op een specifieke manier.

Deze story map is samengesteld in het kader van de collegereeks  Kaartanalyse en Historisch GIS  aan de  Universiteit van Amsterdam  in de periode november 2020 - januari 2021. Vanwege de slechte toegankelijkheid van (openbare) gebouwen tijdens de corona-epidemie ligt de nadruk op kaarten die in de publieke buitenruimte te vinden zijn. Onze keuze viel daarbij op kaarten in parken en natuurgebieden en bij waterschapsprojecten. De overzichtskaart en foto’s hieronder tonen een tachtigtal locaties waar men dergelijke kaarten aantreft en welke vormen die zoal aannemen. Onderaan de webpagina worden enkele bijzondere gevallen wat diepgaander behandeld: de borden met kaarten van de Joodse Begraafplaats Zeeburg, de Nieuwe Hollandse Waterlinie en het W.H. Vliegenbos. Waar bevinden zich deze kaarten, wat is hun functie en op welke manier verbeelden ze de omgeving?

Van de borden met een kaart is een foto opgenomen in deze story map. Deze foto’s zijn gekoppeld aan een locatie op de overzichtskaart. Door een foto aan te klikken wordt de locatie van het betreffende bord zichtbaar op de kaart of andersom. Onder elke foto wordt het bord omschreven. Bovendien zijn er links (te herkennen aan de onderstreepte woorden) toegevoegd naar relevante informatiebronnen en de verantwoordelijke instanties.

De borden van de Joodse Begraafplaats Zeeburg

De Joodse Begraafplaats Zeeburg is een historische begraafplaats waar tussen 1714 en 1914 veel arme Amsterdamse joden zijn begraven. Waar de begraafplaats op dit moment onderdeel is van stadsdeel Amsterdam Oost, lag zij in die periode nog buiten de stad. Nadat de begraafplaats in 1914 vol was, en er geen mogelijkheden meer waren tot uitbreiding, is deze historische plek langzamerhand overwoekerd geraakt. In 2008 werd de Stichting Eerherstel Joodse Begraafplaats Zeeburg opgericht met als doel de begraafplaats “ aan de vergetelheid te ontrukken ”. In de daaropvolgende jaren hebben de joodse gemeente, het Stadsdeel Oost en een grote groep vrijwilligers samen de restauratie van de begraafplaats mogelijk gemaakt. Nadat de eerste fase van restauratie in 2014 voltooid was, werd dit gevierd met een bijeenkomst ter ere van het 300-jarige bestaan van de Joodse Begraafplaats Zeeburg. In datzelfde jaar werd er ook een informatiebord met een bijbehorende kaart aan de Valentijnkade geplaatst. 

Op dit bord wordt kort iets verteld over de geschiedenis van de begraafplaats en haar vroegere functie. De stichting Eerherstel Joodse Begraafplaats Zeeburg wordt vermeld, evenals het Prins Bernhard Cultuurfonds en het Joodse Begrafeniswezen te Amsterdam. De bijgevoegde topografische kaart ter rechterzijde van de informatieve tekst geeft met grote witte vlakken aan waar zich de begraafplaats bevindt. Het Flevopark ten oosten van de begraafplaats is ook afgebeeld op de kaart en hetzelfde geldt voor een gedeelte van de bebouwde omgeving ten westen, noorden en zuiden van de begraafplaats. Tot slot wijst de witte pijl op de locatie waar het bord te vinden is. Op de Titaantjesbrug aan de westelijke ingang van het Flevopark is overigens een gelijkaardig informatiebord geplaatst, dus eveneens met topografische kaart en informatieve tekst over de begraafplaats. De pijl waarmee is aangegeven waar het bord zich bevindt, duidt hier een andere plek aan. Verder zijn ook de kleuren op de kaarten verschillend: de witte vlakken zijn nu groen, de pijl rood en over het algemeen zijn de kleuren veel feller dan op de eerste kaart. Dit algemene verschil in kleuren lijkt voort te komen uit het feit dat de kaart aan de Valentijnkade vervaagd is. Hier is ook een gedeelte van de informatieve tekst weggevallen. 

De verschillende staat waarin de borden zich bevinden kan verschillende oorzaken hebben. Terwijl de Stichting Eerherstel Joodse Begraafplaats Zeeburg meldt dat ze het informatiebord aan de Valentijnkade in 2014 hebben geplaatst, is het niet duidelijk wanneer het bord op de Titaantjesbrug geplaatst is. Op dit bord staat in tegenstelling tot het eerste bord het nieuwe logo van het Prins Bernhard Cultuurfonds, dus wellicht is het recenter. Daarnaast is ook de locatie van de borden verschillend. Waar het eerste bord binnen de muren van de begraafplaats staat en daarmee enkel toegankelijk is wanneer de begraafplaats open is, staat het tweede bord in een meer publieke ruimte bij een van de hoofdingangen van het Flevopark. Dit verklaart wellicht ook waarom er op dit tweede bord een aantal met stift geschreven graffititeksten staan. De geplaatste borden van de historische Joodse Begraafplaats Zeeburg dragen bij aan de doelstelling van de stichting die haar geplaatst heeft: het op de kaart zetten van de oude begraafplaats. Hoe vaak en op welke manier de borden en bijbehorende kaarten worden gebruikt, is lastig te zeggen. 

Het bord van de Nieuwe Hollandse Waterlinie

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een 85 kilometer lange historische verdedigingslinie die van 1870 tot 1945 in gebruik is geweest. De linie strekt zich uit van het IJsselmeer tot het natuurpark de Biesbosch en had als doel een groot deel van de provincies Noord- en Zuid-Holland evenals de stad Utrecht te beschermen. Door grote gebieden onder water te zetten, zou de linie bij oorlogsdreiging het achterliggende land moeten beschermen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie voor het laatst gebruikt. Op dit moment staat de waterlinie weer enorm in de belangstelling en is  een grootschalige campagne  opgezet om de zichtbaarheid van dit Rijksmonument te vergroten. Het doel van deze campagne is dat het monument een plek op de Werelderfgoedlijst van UNESCO krijgt, iets wat naar eigen zeggen het toerisme en de ontwikkeling van dit monument zou stimuleren.

Het is in het kader van deze poging om de Nieuwe Hollandse Waterlinie op te laten nemen op de Werelderfgoedlijst dat de gemeente Bunnik in 2019 een tankversperring bij Fort Rijnauwen liet restaureren. De tankversperringen maakten deel uit van de waterlinie en voor de aanvraag bij UNESCO zou het belangrijk zijn om de samenhang van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in het landschap te zien. Naar aanleiding van deze restauratiewerkzaamheden liet de gemeente Bunnik twee informatieborden maken over de geschiedenis van de tankversperringen in het bijzonder en van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in het algemeen. De informatieborden - gemaakt door het ingehuurde  bureau Abelleisure  - geven veel informatie over de geschiedenis van de waterlinie, de tankversperringen, de in 1939 aangelegde tankgracht, en het nabije Fort Rijnauwen. De informatieve teksten worden vergezeld van foto’s en een historische kaart van de regio. Via QR-codes en websites wordt de kaartlezer verder geleid naar de verschillende waterlinie-bezienswaardigheden. 

Ongeveer in het midden van het informatiebord is de Nieuwe Hollandse Waterlinie afgebeeld door middel van een topografische kaart. Hierop zijn behalve de waterlinie de plaatsen Muiden, Utrecht en Gorinchem aangeduid. Ook de twee waterlinie-forten vlakbij het geplaatste informatiebord zijn op de kaart afgebeeld. De waterlinie zelf is dik aangezet: het water heeft een fellere kleur blauw dan het andere afgebeelde water op de kaart en wordt met een driedimensionale vorm naar de voorgrond gebracht. Het is duidelijk dat deze waterlinie het hoofdonderwerp van zowel de kaart als het informatiebord is. Met de sticker ‘Nominatie UNESCO Werelderfgoed’ links bovenin de hoek wordt aan de kaartlezer gecommuniceerd waarom deze waterlinie onder de aandacht wordt gebracht. 

Borden in het W.H. Vliegenbos

De aanleg van het W.H. Vliegenbos in de Vogelbuurt van Amsterdam Noord is in 1917 voltooid. Het is dus het oudste stadsbos van de stad. De grond waarop het stadsbos is aangelegd, is ingewonnen door de inpoldering van de Nieuwendammerham langs de Nieuwendammerdijk. Oorspronkelijk was de omvang van het bos 35 hectare, maar dat is nu teruggedrongen naar 20 hectare. Initiatiefnemer Willem Hubert Vliegen (1862-1947) was voorman van de arbeidersbeweging, mede-oprichter van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (voorganger van de PvdA), en later samen met Wibaut de eerste socialistische wethouder van Amsterdam (1914-1923). De visie van Vliegen voor het stadsbos was dan ook een  ‘Bosch voor de arbeiders, onder de rook van Amsterdam, een stukje vrije natuur waaraan de stad zoozeer behoefte heeft’ . In het bos zijn veel iepen te vinden - bijzonder, omdat de iepziekte er voor heeft gezorgd dat er maar weinig iepenrijke bossen zijn te vinden in West Europa. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd er veel houtkap beoefend in het stadsbos; de bomen die er nu te bezichtigen zijn dateren van na de oorlog. Met het oog op, onder andere, biodiversiteit wordt het bos minimaal onderhouden. Tegen de jaren 1960 was het bos voldoende aangesterkt om als buffer te fungeren tegen de milieuoverlast die destijds werd veroorzaakt door de uitbreiding van zwavelzuurfabriek Ketjen aan de zuidoostelijke rand van het bos. Bewoners van Noord waken over de belangrijke rollen die het bos speelt in de buurt, onderdeel van een  breder verzet  tegen de  verdringing van arme bewoners , en de beperking van de leefbaarheid van de buurt voor deze oorspronkelijke arbeidersklasse. Zo is Stichting W.H. Vliegenbos opgericht in 2002 om het voorstel van de gemeente Amsterdam om woningen te bouwen in het stadsbos met succes te bevechten. Sinds 2004 is de milieuoverlast van Ketjen (in handen van Albemarle) aanzienlijk gedaald. Stichting W.H. Vliegenbos stelt zelfs dat de katalysatoren die er nu worden gemaakt,  ‘een belangrijke bijdrage leveren aan de verbetering van de luchtkwaliteit’ . Samen met Albemarle en het stadsdeel Amsterdam Noord is de stichting verantwoordelijk voor de borden die in het park geplaatst zijn.

Dit eerste bord is één van bijna identieke versies van de borden die door stadsdeel Amsterdam Noord, Albemarle en Stichting W.H. Vliegenbos geplaatst zijn. De informatie op deze borden is geplaatst op een verduisterde achtergrond van groene planten. Rechtsboven op het bord is een topografische kaart te zien. Terreinen worden met zwarte tekst en zalm-roze of groene vlakken onder de aandacht gebracht. Zo is er helemaal links - er is geen windroos aanwezig - een stuk Noorderpark te zien, en rechts daarvan aan de bovenrand een camping. Rechtsboven staat een sportterrein in het bos afgebeeld, en aan de overkant van het zijkanaal K naar Nieuwendam aan de rechterrand van de kaart het Rietland. Onderaan de kaart staan het Volkstuinenpark Buitenzorg en Albemarle tegen elkaar aan, gescheiden door een witte autoweg. Rode lijnen doorkruisen het stadsbos: deze geven de wandelpaden aan die in het bos zijn aangelegd. Een rode pijl met tekst ‘U STAAT HIER’ helpt de lezers te bepalen waar zij zich bevinden in relatie tot de overige elementen op de kaart. Terreinen die wel of niet toegankelijk zijn voor de bezoeker worden niet onderscheiden. De functie van het bos als wandelbos staat dus centraal. De autowegen die te zien zijn rondom het park, worden alleen in enkele gevallen ook benoemd, en er is geen aanduiding van parkeermogelijkheden. Dit doet vermoeden dat de beoogde bezoeker niet van ver komt.

Gebrek aan vertaling op overige onderdelen van het bord doet vermoeden dat men vooral mikt op Nederlandstalige lezers. Onder de grote, zwierige titel van het bord zijn vijf plaatjes te zien die als voorbeeld dienen van de biodiversiteit in het stadsbos. Onder elke illustratie staat een korte toelichting over deze flora en fauna. Bezoekers kunnen lezen dat twee derde van alle bomen in het bos een iep is, ‘het paradepaardje van het W.H. Vliegenbos’. De bedreigende iepziekte wordt volgens het bord ‘zeer consequent’ door de gemeente Amsterdam bestreden. Ook worden er handvatten aangereikt om de boomsoorten te herkennen: ‘het blad van de esdoorn heeft vijf vingers en lijkt hierdoor op een hand’. Samen met de titel nemen deze elementen zo’n twee derde van het bord in beslag. De bezoeker die de in kaart gebrachte paden gaat bewandelen, wordt dus aangemoedigd vooral oog te hebben voor de biodiversiteit. Onder de topografische kaart staat tekst over de geschiedenis, het beheer, de monumentale bomen en de dieren in het Vliegenbos. De bewogen geschiedenis van de ‘rode’ buurt, inclusief de politieke kleur van Vliegen en de wisselende relatie tussen fabriek Ketjen en het bos, komen niet aan bod. Zo wordt het Vliegenbos en haar omgeving afgebeeld als politiek neutraal grondgebied. Hadden het bord en de topografische kaart er anders uitgezien als elke partij een eigen bord had geplaatst voor het wandelende publiek?