Onderzoek naar de stormvloed van 1825

Twee onbereikbare huizen

Helaas heeft de stormvloed van 1825 desastreuze gevolgen voor dit jonge gezin. J.C. Beijer beschrijft in zijn ‘Gedenkboek van Nederlands Watersnood in 1825’ de volgende passage:

Uit al de huizen in deze buurtschap werden de menschen achtervolgens gered, twee huizen alleen uitgezonderd, welke men, volgens de verklaring der zeelieden onmogelijk had kunnen naderen, en welker bewoners men dus aan hun noodlot had moeten overlaten, die dan ook zoo als later bleek hun graf in de golven hebben gevonden, zijnde twee manspersonen, eene vrouw en drie kinderen.

Vader Bartelt, dochter Hendrikje van die jaar oud, zoontje Willem van zes maanden en oma komen allemaal om in de stormvloed. Willem wordt al relatief kort na de ramp, nl. op 12 februari, in Heerde als overleden aangegeven. Er staat niet in de akte dat hij verdronken is alleen “de watervloed overleden”. Hij werd mogelijk in Heerde begraven. Maar waarom zijn vader Barteld en Hendrikje niet op hetzelfde moment aangegeven? En hoe heeft Willempje de ramp als enige overleefd?

Aangespoeld

En moeder Willempje Veldkamp dan? Beijer vertelt verder: [...] twee vrouwen en twee kinderen, zijnde de vrouw en kinderen van R. PLENDER , benevens de vrouw van B. HATTEM; die haren man en twee kinderen , benevens eene oude moeder voor hare oogen had zien verdrinken, op een zeer klein gedeelte van eenen hooiberg waren weggedreven, en den 5 februarij op eenen afstand van bijna 4 uren gaans , in de nabijheid van Hattem, met dit hun zonderling vaartuig behouden aankwamen.

Willempje zag dus haar man, moeder en dochtertje voor haar ogen verdrinken, maar wist te overleven! Samen met Elisabeth, de vrouw van dezelfde Roelof Plender, en twee kinderen spoelde zij aan op een gedeelte van een hooiberg aan in de Voskuil in de gemeente Hattem. Ze had toen haar zoontje Willem nog in de armen, de baby was echter al overleden. We lezen verder op bladzijde 554 van Beijers verslag:

Aldaar waren op de kap van eenen hooiberg aangedreven en met moeite en gevaar gered, twee vrouwen, de eene van ROELOF PLENDER én de andere van zekeren BARTEVELD van de Gelderfche Gracht; de eerfte met een levend, de andere met een dood kind in den arm.

Er is duidelijk enige twijfel over de naam Barteveld. Kan dit Willempje Veldkamp zijn vrouw van Barteld, met de baby Willem van 6 maanden in de armen?

Er zijn in deze regio geen andere vrouwen met kinderen op hooibergen aan komen drijven, dus de kans dat dit Willempje en Willem zijn lijkt groot.

Willempje en Elisabeth Plender spoelen aan in Voskuil ten noordoosten van Hattem. Het verslag vermeldt dat de afstand die zij dreven 5 uur gaans was, van het Noordeinde over Wittenstein naar de Voskuil.

In de archieven over de zeevloed komen we ook de namen van een paar redders tegen. In een uitgebreid ooggetuigenverslag van Dirk van der Scheer kunnen we lezen hoe de dames van Hattem en Plender door hem gered zijn. Hij kreeg daarvoor een getuigschrift in 1827 (Noord Veluws Archief: Inv. Nr. 656   https://proxy.archieven.nl/434/E155DEC23BA043C1916B85221CBF290F .

Een edelmoedigen en menschlievende daad

In het archief van de gemeente Oldebroek zijn  concept-getuigschriften  opgenomen voor een aantal heren die reddingspogingen hebben uitgevoerd tijdens de storm en de dagen direct erna. Willempje en Elizabeth zijn van de hooiberg gered door Dirk van der Scheer en anderen. Van der Scheer heeft een getuigschrift ontvangen op 31 januari 1826. Daarin wordt gewag gemaakt van deze heldendaad.

We lezen daarin het volgende:

De Burgemeester van Oldebroek. Op speciale authorisatie van den Heer Gouverneur der Provincie Gelderland, dankbaar willende verlenende van de edelmoedigen en menschlievende daad van 

Dirk van der Scheer

Bij de gelegenheid der noodlottigen Storm en Watervloed van February 1825 toen hij op den 6e dier maand, door het diep en snel stromende water langs een onzichtbare weg met Frans Gunnink van Wesep naar buurschap Voskuil is doorgedrongen, alwaar hoorende schreeuwen en kermen , bij of in een aldaar gelegen Bosch, en op het geroep van Gerrit Puttenstein, insgelijks met eenen schuit zig bevindende ter andere zijde van de Bosch, doch buiten staat dezelve vandaar te redden, dat daar menschen op een hooijschelf waren aangedreven, zover mogelijk gekomen en vervolgens in het Bosch gesprongen zijnde, die ongelukkigen met Frans Gunnink genadert is, en bevonden heeft dat twee vrouwen (en volgens haare nadere verklaring met een hooiberg van het Noordeinde van Oosterwolde, waarin zij bij het vernielen van harer woning, ieder met een kind, het leven hebben getracht te behouden op den 4e te voren waren weggedreven tot Wittenstein, aldaar in eene allee waren vastgeraakt, en vervolgens vanwege het losgaan van het hooij en het nedervallen van den bergkap, met haare kinderen door die kap waren gebroken en bovenop dezelve zich vasthoudende, tot daar waren gedreven, daarop in de afgelopen nacht een stuk van een hooijschelf tot digt bij die bergkap zijn aangedreven en zig aldaar vastgezet hebbende langs een stuk hout van die bergkap op die hooijschelf waren geklommen, terwijl een der kinderen in het water gevallen en verongelukt was, zonder dat zij daaraan eenige hulp hadden kunnen toebrengen; gelijk ook een kist met klederen, het eenige wat zij hadden kunnen meedenemen, door het Berghooi geschoten in den vloed verzonken was). Dat deze twee vrouwen Willempje Veldkamp vrouw van Barteld van Hattem, dewelke haar man voor hare ogen. terwijl zij met de Bergkap wegdreven, van eenen boom waaraan hij zich vasthield, door de golven losgerukt, had zien verdrinken; de andere de vrouw van Roelof Plender van Oosterwolde, zich nog op eene kleine hooijschelf aldaar bevonden en in het grootste gevaar waren van om te komen toen hij van der Scheer geholpen door Frans Gunnink, Dries van Ommen en Gerrit Puttenstein, deselve vrouwen nevens een kind van acht jaren van dat stuk hooij afrukken in zijn schuit overbragt toen zijlieden, daarna in de diepte des waters met kragt de Bergkap opligten en het vermiste kind van onder dat gevaarte ophaalden, waaraan zij geene tekenen van leven meer bespeuren konden en hebbende teruggegeven in die staat aan de moeder, en met de drie geredde personen naar Wezep gevaren zijn en daarna ook de kist met klederen van onder het water hebben opgetrokken en insgelijks naar Wezep overgebracht en aan Willempje Veldkamp overgegeven hebben. 

En van deze zijne erkentenis een blijk willende te geven. Schenkt aan Dirk van der Scheer

dit getuigschrift benevens twee gouden muntstukken ter waarde van 10 gulden ieder als eene regtmatigen hulde aan zijne betoonde menschlievendheid, met den wensch dat hij in zijn hart de streelendste en bij God de zaligste goedkeuring ervaren moge.

De Burgemeester voornoemd. Oldebroek den 31 jan. 1926.

Voor meer informatie over dit getuigschrift en de watersnoodramp in het Gelderse Zuiderzeegebied zie het project ' 1825 Een vergeten ramp ' van het Noord-Veluws Archief (NoVA). Het getuigschrijft van Dirk van der Scheer en de lotgevallen van Willempje Veldkamp zijn onderdeel van een fietstocht die in het voorjaar van 2025 zal verschijnen samengesteld door het  Noord-Veluws Archief  en het  Stadsarchief Kampen .

Dakloos

Willempje Veldkamp overleeft de ramp, maar is dakloos. Waar is ze heen gegaan? We weten het niet. Er zijn echter verschillende aanwijzingen dat ze tijdelijk bij haar broer Jan Lammers Veldkamp in Markluijden is ingetrokken.

Baby Willem wordt nl. in de gemeente Heerde, waar Markluijden onder valt, aangegeven. Hij staat geregistreerd als Willem van Hattem, oud 6 maanden, geboren te Doornspijk, zoon van Bartelt Willems van Hattem en Willempje Lamberts Veldkamp, aangegeven op vier februari 1825 in de namiddag om vijf uren, 'de watervloed overleden'. In de akte is de standaard formulering “binnen de gemeente” doorgestreept.

Maanden later, op 19 augustus 1825, wordt voor de memorie van Successie in Hattem aangifte gedaan van het overlijden van Bartelt Willems van Hattem, 6 maanden oud, overleden door de watersnood te Oosterwolde (Elburg), wonende te Markluijden, gemeente Heerde (Invnr:  14 ,  Folio: 40). Het is onduidelijk of hier vader of zoon wordt bedoeld, maar duidelijk is dat er sprake is van Markuijden als woonplaats, terwijl zowel vader als zoon in Oosterwolde woonden.

Uit het kadastrale archief (HisGIS) kunnen we opmaken dat de broer van Willempje Veldkamp, Jan Lammerts Veldkamp, in Markluijden aan de Weteringdijk woont: (Heerde -G95). Het verklaart waarom zoontje Willem in Heerde werd aangegeven. De moeder is naar haar familie in Markluijden uitgeweken met de overleden baby.

Markluijden - Weteringsdijk 20

Willempje trekt na de ramp waarschijnlijk bij haar broer Jan in Markluijden in. Op basis van de kadastrale gegevens uit 1811-1832 weten we dat Jan Lammerts Veldkamp woonde in een boerderij aan wat nu de Weteringsdijk nr. 20 is ( HisGIS ).

Enige jaren geleden zijn op het erf en in de wetering voor het huis archeologische vondsten gedaan. Aardewerk uit o.a. de 18e en 19e eeuw is aangetroffen (zie foto's hierboven). De borden, kopjes en schalen die hierbij zijn gevonden heeft Willempje ongetwijfeld gebruikt in de maanden dat zij hier bij haar broer logeerde.

NB: klik op de pijljes aan de zijkant van de foto hierboven om alle afbeeldingen te zien.

Bartelt van Hattem

Pas op 21 maart wordt het lijk van Bartelt van Hattem gevonden. Hij wordt gevonden in de buurt van het huis van Roelof Plender in Oosterwolde.

De twee meisjes

Op 28 maart 1825, bijna 8 weken na de ramp, werd Hendrikje volgens het proces-verbaal van schouw samen met Albertje Plender, 10 jaar oud, gevonden nabij de Gelderse Gracht in het kerspel Oosterwolde. Ze werd drie jaar.

6 september 1825 - Doornspijk

Dan is er nog één akte: op 6 september wordt in Doornspijk de geboorte aangegeven van Lambertus van Hattem. Willempje was tijdens de ramp dus twee maanden zwanger.

Ook Elisabeth Plender, haar buurvrouw en metgezel op de hooiberg, blijkt ten tijde van de ramp zwanger te zijn geweest. Dochter Albertje wordt later in het jaar 1825 geboren.

Genemuiden

“De commissie tot onderstand te Genemuiden, […] berigt tevens dat, van ruim 1300 inwoners, welke die gemeente bevat, schier allen uit handwerklieden bestaande, nagenoeg 500 door de heerschende ziekte zijn getroffen, […] en de oogen van menig huisvader en weduwe in dezen op de commissie gevestigd houdt, om, zoo mogelijk, door dezelve voor de vernedering bevrijd te worden, van elders onderstand te moeten vragen. Ter oorzake van welke gesteldheid de commissie, die, tijdens den Watervloed van het verleden jaar, het genoegen mogt hebben om vele tranen te droogen, de hope koestert van, in de tegenwoordige omstandigheden, niet te worden teleur gesteld, waartoe zij de vrijheid neemt, de lijdenden onder haar toevoorzigt, aan elk weldenkende, ten sterksten aan te bevelen.” [1] 

 Verloop ziekte 

Genemuiden is een van de vijf gemeenten die direct na het schrijven van de gouverneur van 25 oktober 1826 een plaatselijke commissie inricht. Al vrij snel blijkt niet zozeer de ziekte toe te nemen, als wel het aantal gezinnen dat hulp vraagt, omdat reserves opraken. Hoewel geen mededelingen worden gedaan over sterfgevallen, blijkt dat begin december onder de 30 ondersteunde gezinnen drie weduwes zijn, die door de ziekte hun man en kostwinner verloren hebben. Genemuiden benadrukt herhaaldelijk dat er meer noodlijdenden zijn, dan zij die hulp krijgen, want zolang mensen het zelf nog net kunnen redden worden ze afgewezen voor hulp. 

“Veele, buiten de thans reeds door ons bedeeld wordende huishoudingen blijven er steeds over, welke door de ziekte zwaar gedrukt of nog voortsukkelende zich zeer sober moeten behelpen, doch tot welker opbeuringen wij om vroeger opgegeven redenen, tot heden, onze zorg geenszins hebben durven uitstrekken.” [2]   

Uit de notulen van de hoofdcommissie van 7 februari blijkt dat deze vindt dat, op verzoek van de burgemeester van Zwollekerspel, het behoeftig huisgezin van Willem Klazen Riesebos uit Cellemuiden ondersteund moet worden vanuit Genemuiden. Het gezin, bestaande uit 10 personen met veel jonge kinderen, heeft al medische hulp van de dokter uit Genemuiden gekregen. Zodoende hoeft Zwollekerspel geen eigen commissie op te richten. Uit het weekrapport van 17 februari 1827 blijkt de armoede in het gezin: “[dat gezin dat] in de meest behoeftigste toestand verkeert, als heerschende aldaar een volslagen gebrek aan alle noodwendige behoeften, zoowel van voeding, als van verwarming, kleeding en dekking en alles ter voorziening daarin door ons buitengewone kosten zullen moeten worden aangewend.” [3]  Genemuiden krijgt fl.50,- voor de steun aan dit gezin.   Echter, de heer Riesebos beklaagt zich bij de hoofdcommissie en vindt dat zijn gezin te karig bedeeld wordt. De commissie is het daar niet mee eens en becijfert dat het gezin meer heeft ontvangen dan de fl.50,- die Genemuiden voor hen had gekregen en zeker niet minder dan andere behoeftigen in de gemeente: “Dat zeker geenen, der aan onzen verzorging aanbevolen huisgezinnen eene meer ruime bedeeling heeft ontvangen, ofschoon ziek, daaronder verscheydene bevinden, welke door de geheerscht hebbende ziekte veel meer geleden hebben; trouwens in de huishouding van W.K. Riezebos heeft de ziekte alleen enige der kinderen getroffen terwijl de Hoofden van dat gezin daarvan verschoond blevenen alzoo steeds werkvatbaar geweest zijn […]”. [4] 

Illustratie 1: uit weekrapport van Genemuiden van 31-3-1827 waarin de plaatselijke commissie haar bijdrage aan het gezin van W.K. Riezebos becijfert. (Bron: Collectie Overijssel toegang 0025 inv. nr. 19163). Zie kop Genemuiden spreekt in dit rapport over de ‘geheerschd hebbende ziekte’. Twee weken eerder rapporteert de commissie het hoogste aantal ondersteunde gezinnen: 28. Daarna ontbreken concrete cijfers tot 14 april als er toch nog respectievelijk 16 en, een week later, 12 ondersteunde gezinnen zijn. [5]  Na begin april ontvangt de gemeente geen bijdragen meer van de provinciale hoofdcommissie. De gemeente had nog voldoende middelen in kas: in mei worden nog noodlijdende gezinnen ondersteund voor totaal fl.11,- en  fl.8,- . 

De gemeente krijgt totaal fl.553,-; een betrekkelijk geringe bijdrage gerelateerd aan het inwonertal van de gemeente. Daar staat tegenover dat de gemeente ook van elders geld en goederen ontvangt. 

 Aard van de hulp 

De commissie deelt levensmiddelen, brandstof en textiel aan de behoeftige gezinnen uit: gierst, gepelde gort, wijn, turf, aardappelen, dek- en kledingstukken. 

Genemuiden ontvangt behalve geld ook goederen. Van de provinciale hoofdcommissie krijgt ze 25 lakens, 20 mannen-, 20 vrouwen-, en 5 kinderhemden. Bovendien ontvangt Genemuiden niet alleen steun van de provinciale hoofdcommissie maar ook van elders. De hoofdcommissie wil hier graag inzage in hebben en maant volgens haar verslag van 20 december 1826 Genemuiden om opgave te doen van deze giften “daar zij in de Couranten de algemeene weldadigheid heeft ingeroepen”. [6] 

Eind december meldt de commissie daarom netjes de ontvangst van een baaltje kledingstukken, een mand bessensap en een potje ingelegde kweeën uit Rotterdam en van het genootschap Aurora uit ‘s Gravengage ½ anker rode wijn. Later krijgt Genemuiden van de commissie voor noodlijdenden te Groningen en elders geld, 4 wollen dekens en 3 vrouwenmantels. Vanaf januari nemen de giften van elders af.   

Illustratie 2: kranten advertentie Genemuiden waarin bedankt wordt voor steun. Bron Opregter Haarlemsche Courant van 6-2-1827 (Delpher 12-9-2024). Zie kop.

Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen in Genemuiden op basis van de beschikbare week rapportages (2-12-1826 t/m 21-4-1827). Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

   [1]  Nederlandsche staatscourant (NSc) 13-12-1826 (Delpher 16-9-24).

 [2]  Collectie Overijssel (CO) 0025 inv nr 19162, Weekrapport Genemuiden 9-12-1826.

 [3]  CO 0025 inv. nr. 19162.

 [4]  CO 0025 inv. nr. 19163.

 [5]  In de grafiek zijn de tussenliggende weken door de auteur geïnterpoleerd.

 [6]  CO 0023 inv nr 19162.

Giethoorn

“De Commissie ter verzorging van de noodlijdenden door de thans heerschende ziekte in deeze gemeente heeft bij deezen de eer te berigten dat het haar is voorgekomen dat wel in deeze Gemeente een buitengewoon aantal ingezetenen aan de koorts laboreren, doch niet zodanig dat daardoor op dit ogenblik behoefte ontstaat en geene derzelver onderstand behoeven.” [1] 

Op 1 november 1826 bericht Giethoorn aan de gouverneur dat de ziekte weliswaar in haar gemeente heerst, maar dat er (nog) geen behoefte is aan ondersteuning van minvermogende gezinnen. De gemeente houdt wel een collecte voor de noodlijdenden in Groningen en andere delen van het land. 

Illustratie: bericht over collecte in Giethoorn. (Bron: Nederlandse Staatscourant 9-11-1826). Zie kop. 

Uit het derde weekrapport blijkt dat de situatie is gewijzigd. De commissie verwijst daarvoor naar het verslag van begin december dat niet in het dossier aanwezig is. Half december ontvangen 40 huishoudens steun. Ze krijgen lakens en dekens , aardappelen, brood en andere levensmiddelen. Giethoorn ontvangt tot die tijd voldoende bijdragen van de Groninger commissie in geld en goederen, waardoor een bijdrage van de provinciale commissie nog niet nodig is. Het gebrek aan werk door wisselende weersomstandigheden leidt ook in Giethoorn tot toename van het aantal behoeftigen. Half januari wordt de omvang van de hulpvraag zo groot dat de commissie wel zo’n bijdrage van de provincie vraagt. Voortaan staat Giethoorn op de lijst van gemeenten die bijdragen van de provincie ontvangen. Behalve geld krijgt ze ook beddengoed van de hoofdcommissie (30 dekens en 60 lakens).  

Illustratie: Uit het weekrapport van Giethoorn van 12 januari 1827 waarin de commissie de vrijheid neemt aan de hoofdcommissie om enige onderstand te vragen als zij daartoe in staat is.  (Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162). Zie kop.  

In de gemeente blijft de behoefte aan ondersteuning relatief lang bestaan. Begin mei meldt de commissie dat er weliswaar weer overvloedig arbeid te vinden is en dat er in veel getroffen gezinnen vaak wel iemand is die wel in staat is om te werken, maar er zijn toch nog tal van gezinnen die hulp nodig hebben. Om het verzoek om bijstand hiervoor kracht bij te zetten wordt een aantal zieke behoeftige personen met naam en toenaam genoemd. In mei daalt het aantal behoeftige gezinnen gestaag maar in het laatste verslag van de commissie van begin juni zijn het er nog steeds negentien.  

In Giethoorn heeft, in ieder geval door hulp van de commissie voor noodlijdenden in Groninger en elders, wat later dan veel andere gemeenten een beroep gedaan op de provinciale hoofdcommissie. Het heeft lang geduurd voor de ziekte voldoende was uitgewoed om alle hulp af te bouwen. Giethoorn hoort bij de vijf gemeenten die tot op het laatst steun ontvangen: totaal fl.1825,-. Hiermee komt de gemeente met Grafhorst en Kamperveen op de derde plaats van hoogte van de provinciale bijdrage per inwoner.  

Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen in Giethoorn op basis van de beschikbare week rapportages (10-12-1826 t/m 1-6-1827). Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

 [1]  Collectie Overijssel  toegang 0025 inv. Nr. 19162.

Kampen

Ook bij de commissie ter voorziening te Kampen zijn van elders ingekomen drie giften, te zamen bedragende fl.134,87 ½. Deze commissie schrijft in dato den 30sten october, dat de ziekte op de meeste plaatsen nog met afwisselende woede heerscht, en verklaart zich daarom bij voortduring bereid, tot de ontvangst van gelden, kleedingstukken, wijn, bessensap, enz. en verzoekt der weldadigheid bij vernieuwing hare pogingen blijkbaar te willen ondersteunen.” [1] 

Verloop van de ziekte 

Op 29 oktober 1826 meldt de burgemeester van Kampen, de heer T. Lemker, de oprichting van een plaatselijke commissie ten behoeve van de noodlijdenden door de heersende ziekte aan de gouverneur van Overijssel. Twee weken later volgen details: “...dat wij een nauwkeurig onderzoek gedaan hebben naar den staat der thans heerschende ziekte in deze gemeente en het aantal der behoeftigen zieken waaromtrent ons uit de nominatieve opgave der Heeren Doctoren gebleken is dat er thans in deze gemeente gevonden worden drie en vijftig huisgezinnen waarin tezamen ziek zijn vier en zeventig personen en welke huisgezinnen door de administratie van den algemeenen onderstand verzorgd worden en negen en vijftig huisgezinnen bevattende drie en negentig zieken wordende deze huisgezinnen niet gealimenteerd, doch zijn dezelve ten gevolge dier ziekte hulpbehoevend. Veele broodwinnende hoofden dier gezinnen zijn zedert een geruimen tijd reeds ziek geweest het geen den geringen voorraad doen verteeren, terwijl de bijblijvende zwakte en ongesteldheid der herstellenden hen tot allen werk onbekwaam maakt, zodat zij zonder ondersteuning in den naderenden winter geheel tot armoede zouden vervallen.” [2]  De gemeente meldt verder dat de ziekte niet toeneemt en de sterfte niet hoger is dan gewoonlijk en aanmerkelijk lager dan in de vorige maand.   In de volgende weken wordt geen precieze opgave van het aantal zieken en ondersteunde huisgezinnen meer gedaan, maar wordt wel vermeld dat er weinig verandering is. Vermoedelijk blijft het aantal ondersteunde gezinnen dus ergens tussen de vijftig en de zestig. 

 De Vereniging tot Nut voor het Algemeen neemt de verstrekking van voedselhulp voor haar rekening. Als zij hiervoor niet meer voldoende in kas heeft stijgt de behoefte aan ondersteuning in een keer sterk. De eerst beschikbare cijfers zijn van begin februari. Die laten een aantal van 118 ondersteunde gezinnen zien: een verdubbeling van eerdere cijfers. Eind februari lijkt de ziekte wel af te nemen, maar de behoeften nog niet, omdat er weinig werk te vinden is. Vanaf half maart wordt dat beter. Na eind april is geen verslag uit Kampen meer aanwezig. Wel vermelden de notulen van de vergadering van 25 juli, dat Kampen haar eindverslag heeft ingediend. De plaatselijke commissie wordt gedechargeerd.   

Aard en omvang steun 

Hoewel Kampen vanaf het begin een plaatselijke commissie heeft die ondersteuning aan stadsgenoten biedt, blijkt uit een bericht in de Nederlandsche Staatscourant, dat ze de uit het land ontvangen hulp in die begin periode niet alleen voor zichzelf houdt, maar ook met andere getroffen gemeenten deelt. Het lijkt een vrij willekeurig lijstje van buurgemeenten en plaatsen van verder weg: Oosterwolde, Oldemarkt, Woudsend en Appingedam krijgen ook een deel.  

Kampen toont zich tevreden dat de hoofdcommissie ervoor pleit steun vooral in natura te verstrekken. Dat is ook haar eigen beleid. De commissie koopt onder andere turf en linnen in, om hemden van te maken. Later komen daar dekens, strozakken en wijn bij. In bijzondere gevallen, en spaarzaam, zo wordt uitdrukkelijk vermeld, wordt ook geld verstrekt.   

Illustratie: Uit weekrapport Kampen van 11 december 1826 waarin Kampen schrijft tevreden te zijn met het beleid van de hoofdcommissie om steun in natura en niet in geld te verstrekken. (Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162). Zie kop.

 Kampen ontvangt totaal fl.2200,- van de provinciale hoofdcommissie en hoort daarmee tot de gemeenten die het minst per inwoner krijgen.  

Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen in Kampen op basis van de beschikbare week rapportages  (10-12-1826 t/m 28-4-1827). Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

 [1]  Nederlandse Staatscourant 6 november 1826 (Delpher 4-7-24).

 [2]  Collectie Overijssel toegang 0025 inv nr 19162.

Kamperveen

Op het schrijven van de gouverneur van 25 oktober 1826 richt de burgemeester van Kamperveen direct een plaatselijke commissie op: “Ter voldoening aan de aanschrijving van uwe Excellentie de dato 25 October 1826 heb ik de eer uwe Excellentie te informeren dat door mij dadelijk de daarbij verlangde Commisse aangestelt en nevens mij in deze kwaliteit bestaat uit de Heeren […]”en dan volgen namen en functies van de andere leden van de commissie: de predikant, de assesor (wethouder) en nog 2 raadsleden.  [1] 

In haar weekrapport van 11 november refereert de commissie aan het overzicht van het aantal zieken dat ze eerder aan de hoofdcommissie stuurde. Helaas is dat overzicht niet in het archief bewaard gebleven. Waarschijnlijk stonden in dat overzicht de namen van de ondersteunde gezinnen, want elk nieuw gezin dat steun ontvangt wordt steeds met naam en toenaam vermeld. 

Ook in Kamperveen blijkt dat mensen schroom hebben om steun te vragen. “Deze menschen [het gaat om het gezin van Gijsbert Boer], ofschoon den geheele zomer reeds door ziekte geleden hebbend, openbaarden hunner nood niet, totdat de Commissie bij gelegenheid der bevalling van de vrouw zulks ontdekte […]”. [2]  

De gemeente gaat voortvarend te werken met het inslaan van voorraden en heeft "eene overeenkomst getroffen met kooplieden in turf, olie, enz. te Kampen, welke aannamen om voor de minst mogelijke prijzen voor onze Commissie te bezorgen, zoovele benodigdheden als onze behoeften zouden vorderen, en die voor ons op te slaan.” [3]  Alle ondersteunde gezinnen kunnen 600 turven, twee kannen olie en tien pond gort ophalen. Om transportkosten te besparen rekent de gemeente er in het begin op dat mensen de goederen zelf of via burenhulp voor elkaar halen. Dat de gemeente goed op haar centen let blijkt begin december opnieuw als ze meldt in verband met de naderende winter en de te verwachten stijging van brandstofprijzen 20.000 lange turven heeft ingekocht die om niet mogen worden opgeslagen in het Groot Burgerweeshuis in Kampen.  

Kamperveen bestond uit langgerekte lintbebouwing langs de Hogeweg en heeft daarnaast bebouwing rond Wittenstein in het zuidelijk deel en rond Koelucht in het oostelijke deel. Die verspreide ligging en lange afstanden bemoeilijkt de hulpverlening. De gemeente zou wel, net als Blokzijl, over willen gaan tot het uitdelen van voedzame en versterkende soep, maar schrijft “daartoe echter in de onmogelijkheid [te] zijn, door den groote afstand in de verspreide woonplaats der zieken”. In plaats daarvan kiest ze ervoor ‘eenige ponden rundvleesch’ uit te delen, zodat de getroffenen zelf soep kunnen koken. [4]  

De derde week van december melden zich opnieuw twee gezinnen aan voor steun en is er, na een eerdere melding in november ook weer een dode te betreuren: “Eene moeder van drie kinderen is na ruim een half jaar sukkelen onder haar geweld bezweken en de hoop die wij de vorige week op herstelling nog hadden, schijnt in rook te verdwijnen”. [5]  Een week later zijn er opnieuw twee sterfgevallen, waaronder de echtgenoot van de hiervoor genoemde moeder. De armenstaat zal de kinderen nu onder haar hoede nemen. Half februari wordt opnieuw een overlijden gemeld, dit keer van een kind. Dat brengt het totaal aan overlijdens zoals genoemd in de aanwezige weekrapporten op vijf. In werkelijkheid zullen dat er meer geweest zijn omdat gegevens uit de beginperiode ontbreken. Ter vergelijking: tijdens de watersnood stierven zes mensen in Kamperveen op een bevolking van 533 mensen.  

In de winter vormen niet alleen de afstanden een probleem, maar ook de kwaliteit van de wegen en de gebrekkige staat van de dijken. Kamperveen heeft regelmatig te kampen met wateroverlast, boerderijen worden niet voor niets op terpen gebouwd, maar na de overstromingen van 1825 zit de schrik er nog goed in. Op 20 januari schrijft de commissie dat, als de vorst aanhoudt en de wegen het toelaten, opnieuw turf zal worden uitgedeeld. Een week later wordt dat grootschalig aangepakt: “Uit overweging van de koude, gelijk ook van de mogelijkheid dat door de noodlottige breuk in de nieuw aangelegde Dronterdijk [vermoedelijk wordt de Nieuwendijk bedoeld, TL] Kamperveen nu voor de zee open liggende, bij onverhoopte storm, of ook  bij ongewoon hoog rivierwater zou kunnen worden overstroomd, hebben wij in onze vergadering van de 22 dezer besloten tot, en gisteren bewerkstelligd, eene uitdeling aan ieder huisgezin van 1000 lange turven en eene aanzienlijke voorraad van gort, meel, zout en olie, zoodat bij eene eventuele overstroming allen voor eenigen tijd genoegzaam zijn bezorgd”. [6]  

Illustratie: Dijkdoorbraken rond Kamperveen in 1825.  Links boven, tussen nr 26 en 27, de Nieuwendijk. (Bron: CO toegang 1678 inv. nr. 1558-DK.) Zie kop. 

Het aantal ondersteunde gezinnen in Kamperveen stijgt tussen 17 en 23 februari van veertien naar vijftien, maar blijft dan stabiel tot en met 21 april. Daarna treedt snel verbetering op: het weekrapport van 28 april meldt drie ondersteunde gezinnen. Dat is tevens het laatste rapport uit Kamperveen. De Commissie krijgt uit Zwolle nog een laatste bijdrage van fl.25,- op 2 mei.  

Totaal krijgt Kamperveen fl.800,- uit Zwolle, naast kleding. Het verslag van begin maart vermeld 20 mannen, 20 vrouwen en 20 kinderhemden. Daarmee komt Kamperveen, samen met Giethoorn en Grafhorst op de derde plaats met de hoogte van de Zwolse bijdrage gerelateerd aan het aantal inwoners, na Kuinre-Blankenham en Blokzijl. Kamperveen is de op één na kleinste gemeente die hulp krijgt. Het heeft, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Blokzijl, nooit bijdragen van elders uit het land ontvangen. 

 Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen in Kamperveen op basis van de beschikbare week rapportages (17-2-1827 t/m 28-4-1827). Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

 [1]  Collectie Overijssel (CO) toegang 0025 inv. nr. 19162.

 [2]  Ad ibidem.

 [3]  Ad ibidem.

 [4]  Ad ibidem.

 [5]  Ad ibidem.

 [6]  Ad ibidem.

Kuinre en Blankenham 

“ZWOLLE, den 30. October. [...]  In de gemeente Kuinre en Blankenham, te zamen bestaande uit eene bevolking van ongeveer 1100 zielen, bevinden zich 468 zieken, en zijn aldaar, van den 1. tot den 27. dezer maand, veertien personen overleden.” [1]  

Op het schrijven van de gouverneur van 25 oktober 1826 richt de burgemeester van Kuinre en Blankenham direct een plaatselijke commissie op bestaande uit de predikant, twee raadsleden uit Kuinre, een uit Blankenham, iemand als secretaris en een penningmeester. [2]  Zoals uit bovenstaand bericht blijkt zijn dat al veertien mensen aan de gevolgen van de ziekte overleden. Ter vergelijking: tijdens de watersnoodramp van 1825 zijn 36 mensen in deze gemeente omgekomen.  

Illustratie: Krantenbericht over de samenstelling van de commissie in Kuinre en Blankenham en de vermelding van de eerste giften. (Bron: Nederlandse Staatscourant 9-11-1826.) Zie kop.

 Het eerste in het archief aanwezige weekrapport van de commissie is van 19 november 1826. Daarin wordt gemeld dat het aantal behoeftigen gelijk is als de week daarvoor: zeventien huisgezinnen met totaal 76 personen ontvangen geld, 63 huisgezinnen, totaal 296 personen turf en aardappelen. Ongeveer een derde van alle huisgezinnen krijgt dan ook al ondersteuning. 

Half februari constateert de commissie dat er door het strenge winterseizoen een volslagen gebrek aan werk is, waardoor het aantal aanvragen om steun groeit. “Vanwege het menigvuldige water op de landen”, is het vinden van werk voor de arbeiders lastig. De hele maand maart blijft het aantal ondersteunde gezinnen stabiel hoog rond de 100. Kennelijk is het gebrek aan werk nu minstens zo’n groot probleem als de omvang van de ziekte omdat begin april het aantal ondersteunde gezinnen scherp daalt van 72 op 7 april, naar 16 op 14 april. De omstandigheden op de velden zijn dan zodanig dat er weer gewerkt kan worden.  

Kuinre en Blankenham krijgen net als Blokzijl steun in de vorm van geld en goederen en ook bijdragen van andere gevers dan alleen de provinciale hoofdcommissie. Bovendien wordt ook hier twee keer per week soep uitgedeeld. Op voorschrift van de medicus bestaat de soep uit vlees, rijst of gort, wortelen en uien. Anders dan elders wordt hulp aan behoeftigen ook in geld verstrekt.  Daar lijkt Zwolle geen bezwaar tegen te hebben. Ook wordt nergens vermeld dat dat gedaan wordt om te voorkomen dat mensen zich schamen om hulp te vragen zoals in Blokzijl. Wellicht geldt voor Kuinre en Blankenham, net als voor Kamperveen, dat het voor de commissie lastig is alle benodigde goederen in te slaan.  

Kuinre en Blankenham krijgt veel goederen van diverse gevers. De maataanduidingen zijn in deze tijd nog niet geüniformeerd. Zo wordt gesproken van balen, vaten, zakken, Nederlandse ponden en schepels. Kledinggiften lijken soms te bestaan uit wat mensen elders over hebben, zoals de gift van drie onderbroeken naast andere kleding zowel uit Haarlem als van de hoofdcommissie. Aan voedingsmiddelen krijgt de gemeente twee baaltjes, een vat en een half vat (Carolina) rijst, een zak Nederlandse gort, vijf Nederlandse ponden sago en 90 schepels boekweit. Aan drinken drie ankers rode wijn (een anker is 35 liter, ca. 45 flessen), een halve anker rijnwijn en twaalf flessen bessennat. Aan kleding 90 hemden, 30 borstrokken, 35 paar kinderkousen, vijftien doeken, negen vrouwenmutsen een niet nader benoemde partij kleding en dus zes onderbroeken. Aan beddengoed 71 dekens, 30 matrassen, 30 peluwen (kussens), 21 lakens en verder nog zes servetten. Gevers zijn behalve de provinciale hoofdcommissie, de commissie voor noodlijdenden te Groningen en elders, Amsterdam en W.V.O. uit Amsterdam [betekenis afkorting niet teruggevonden, TL], Staphorst en Haarlem.  

Illustratie: Giften aan Kuinre en Blankenham begin januari 1827. Bron: Nederlandsche Staatscourant 18-1-1827 (Delpher 1-12-2024). Zie kop  

De gemeente wordt zowel via het water als de weg bevoorraad. De rapporten maken melding van een schipper die goederen uit Zwolle mee zal nemen, maar ook van de huur van een wagen om goederen uit Zwolle op te halen. In het natte seizoen is door het vele water op de landen het aanleveren van turf problematisch.  

Illustratie: “De Commissie neemt de vrijheid hierbij te voegen dat zij in den loop van deze week voornemens is een wagen af te huren ter afhaling der goederen voor haar bij Uwe Excellentie voorhanden zijnde [...]” (Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162, weekrapport 5 februari 1827). Zie kop. 

In Kuinre zijn door hulp vanuit Zwolle meerdere medici actief wat merkbaar bijdraagt aan de vermindering van het aantal zieken. Ondanks die zorg stabiliseert dat aantal zich begin januari doordat veel mensen een terugval krijgen. Een patroon dat we ook bij andere gemeenten zien. Wanneer Medic. Doctor Crossant na zeven weken vanwege zijn eigen wankelende gezondheid weer moet vertrekken wordt hij node gemist: “[…] Het aantal zieken is onder deszelfs zorgvuldige, nauwkeurige en active behandeling merkelijk verminderd, terwijl het menschlievend hart het welk Zijn Weled. Gestr. bij elk zijner patienten ten toon spreide, Hem aller achting en liefde deed verwerven. Met zeer veel leedwezen zagen wij dan ook Zijn Weled. Gestr. uit ons midden vertrekken en het was aandoenlijk bij die gelegenheid in alle door zijn Weled. Gestr. behandelde zieken eene gehechtheid aan zijn persoon te ontdekken, die aan veele van wege zijn vertrek, de tranen uit de oogen deed springen.” [3]  Einde mei is de behoefte aan medische zorg dusdanig terug gelopen, dat het volstaat dat de dokter uit Blokzijl twee dagen per week naar Kuinre en Blankenham komt. De commissie doet nog een beroep op de ondersteuning van de hoofdcommissie om de kosten hiervan te kunnen betalen. Kuinre en Blankenham is na Blokzijl de meest door de ziekte getroffen gemeente.  

Kuinre en Blankenham krijgen uiteindelijk totaal fl.2100,- van de provinciale hoofdcommissie. Het is het hoogste bedrag per inwoner dat de commissie uitdeelt. 4 april wordt het laatste bedrag beschikbaar gesteld. Daarnaast krijgt de gemeente ook geldelijke bijdragen van elders en veel hulpgoederen van de provinciale commissie en van elders.  

Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen in Kuinre en Blankenham op basis van de beschikbare week rapportages (17-2-1827 t/m 25-5-1827). Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

 [1]  Arnhemse courant 2-11-1826  (Delpher 1-12-2024).

 [2]  Collectie Overijssel (CO) toegang 0025 inv nr 19162.

 [3]  Ad ibidem.

Oldemarkt

“OLDEMARKT, (Overijssel) den 22. October.  De thans algemeen heerschende ziekte, ofschoon hier eenigszins later dan op andere plaatsen doorgedrongen, woedt vooral sterk in het lage gedeelte dezer gemeente  – De sterfte is tot eene zoodanige hoogte geklommen, dat er op eene bevolking, welke in dit seizoen geen 1600 te boven gaat, in deze maand reeds 22 zijn bezweken. – En door het overlijden van den Genees- en Heelmeester Werfelman, ontbreekt in de meer afgelegen plaatsen Calenberg en Ossenzijl, ten eenen male geneeskundige hulp.” [1]   

Verloop ziekte 

Op het schrijven van de gouverneur van 25 oktober 1826 worden in vijf gemeenten plaatselijke commissies ingericht, waaronder in Oldemarkt. Zoals uit bovenstaand krantenbericht blijkt zijn er dan al 22 mensen aan de ziekte overleden, waaronder de dokter. Ter vergelijking: een jaar eerder verdronken zeventien mensen in Oldemarkt als gevolg van de watersnoodramp. Hoeveel mensen er in deze eerste fase ziek zijn, wordt helaas niet duidelijk. In het archief ontbreken veel weekrapporten uit die begin periode. Begin januari duikt een weekrapport op waarin wordt gemeld dat 134 huisgezinnen steun ontvangen, bestaande uit totaal 569 zielen.  Dat is ruim een derde van de totale bevolking. Eind januari zijn het 113 gezinnen. Geleidelijk neemt hun aantal af. Soms wordt niet duidelijk of gezinnen steun ontvangen omdat er nog zieken zijn, of omdat het betreffende gezin door eerdere ziekte zodanig verarmd is dat steun nodig is. Regelmatig blijkt dat er in het winterseizoen weinig mogelijkheden voor werk zijn. Zo hoopt de commissie dat begin maart door de ingevallen dooi weer werk beschikbaar komt. De commissie zal inmiddels ook krap bij kas zitten: een week later meldt ze dat ze besloten heeft om negentien van de ‘minst bezwaarde behoeftige gezinnen’ van verdere steun uit te sluiten. Het aantal ondersteunde gezinnen daalt dan ineens van 103 naar 76. Eind maart meldt de commissie opnieuw dat, specifiek in de omgeving van Ossenzijl en Kalenberg door het lage en natte land weinig verdiend kan worden. Het aantal ondersteunde gezinnen loopt geleidelijk terug, maar begin mei zijn het er nog steeds 61. Waarschijnlijk zijn pas dan het weer en de omstandigheden op het land zodanig dat er weer werk voorhanden is. En wellicht wijkt ook de ziekte door het betere weer. Het aantal behoeftigen daalt opnieuw sterk, nu naar 22. Bij het laatste bericht, eind mei, zijn er nog 12 ondersteunde gezinnen. Vergeleken met andere gemeenten loopt de ondersteuning in Oldemarkt lang door.   

Illustratie: Uit het weekrapport van Oldemarkt van 3 maart 1827 waarin de commissie haar hoop uit spreekt dat door de ingevallen dooi en het zachtere weer, velen in de gelegenheid komen weer iets te verdienen. (Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162). Zie kop.  

Aard en omvang steun  Oldemarkt krijgt net als Blokzijl niet alleen steun van de provinciale hoofdcommissie maar ook van andere comités. Soms uit omringende gemeenten die zelf behoeftig zijn of worden. Zo meldt het weekrapport van eind november de ontvangst van geldelijke bijdragen uit Kampen en Vollenhove naast een mand met kledingstukken uit Amsterdam.   

In de Staats Courant van 17 januari 1827 staat een overzicht van de giften aan Oldemarkt van oktober tot begin januari. Daaruit blijkt dat slechts een derde van het tot dan totaal ontvangen geldbedrag (fl.1.500,-) van de provinciale hoofdcommissie komt (fl.500,- ). Een belangrijker bron is de plaatselijke commissie uit Zwolle (fl.608,43). [2]  De eveneens door de ziekte getroffen gemeenten Vollenhove ( fl. 126,54), Kampen (fl 30,-) en Zwartsluis (fl.29,95) collecteren voor Oldemarkt en buiten de provincie zijn dat het veel vaker donerende Letterkundig genootschap Aurora uit Den Haag  (fl. 75,-) en de christelijke armoede beweging, de Waldensen (fl. 60,-). Van het ontvangen geld is fl.36,54 specifiek voor Ossenzijl en Kalenberg bestemd.  Waarschijnlijk is een veel groter deel naar deze dorpen gegaan, omdat dit de meest laag gelegen delen van de gemeente zijn, die wellicht het meeste last hebben gehad van de ziekte en van gebrek aan werk door natte omstandigheden. 

Ook op het gebied van goederen zijn andere donoren naast de provinciale hoofdcommissie van betekenis: tot begin januari heeft Oldemarkt van de hoofdcommissie 50 dekens, 90 lakens en 120 hemden ontvangen; van de andere commissie uit Zwolle diverse kledingstukken, 40 dekens en een ton gezouten vlees; uit Vollenhove een zak gort en uit Amsterdam ‘een aanzienlijke partij dek- en kledingstukken, een ankerwijn en eenig andere verfrissingen’.  

Eind januari blijkt dat de commissie minder kan doen dan ze eigenlijk zou willen: 184 gezinnen hebben behoefte aan dekens en kleding, maar slechts 113 hebben wat gekregen. Het aantal gezinnen dat voedsel en turf ontvangt is terug gebracht tot 90, de commissie had ook graag gort, erwten, bonen, en rundvlees ingekocht om uit te kunnen delen, ‘zoo men zegt plaats heeft in eene naburige gemeente’, maar ze hebben er domweg niet voldoende geld voor. Kennelijk kijkt men met een schuin oog naar de buren, waar meer wordt uitgedeeld, zo wordt voorondersteld. Half februari klaagt de commissie opnieuw over ontoereikende middelen als de strenge kou aanhoudt en de gevallen sneeuw blijft liggen, waardoor de ondersteunde gezinnen niet zelf aan verdiensten kunnen komen.  

Door natte omstandigheden en winters weer is bevoorrading in de winter net als elders problematisch. In het rapport van 12 januari zegt de commissie bij voldoende sterkte van het ijs de toegezegde goederen zelf te zullen halen, maar bij open water vraagt de commissie om de goederen per reguliere bootdienst naar Steenwijk te doen bezorgen. Eind januari ligt er kennelijk genoeg ijs en worden per slede 10 dekens, 50 ‘kindshemden’ en 50 paar wollen kinderkousen opgehaald. Eind maart opnieuw een verzoek om toegezegd steun mee te geven met de beurtschipper op Steenwijk.  

In totaal zal Oldemarkt fl.2425,- van de hoofdcommissie krijgen, waarvan het laatste deel begin juni. Oldemarkt hoort daarmee tot de gemeenten die lang steun blijven ontvangen en komt op de zesde plaats wat betreft ondersteund bedrag per hoofd van de bevolking.  

Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen in Oldemarkt op basis van de beschikbare week rapportages (12-1-1827 t/m 25-5-1827). Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

 [1]  Arnhemse courant 31-10-1826  (Delpher 12-07-2024).

 [2]  Waarschijnlijk wordt hier de commissie voor noodlijdenden te Groningen en elders bedoeld, die ook in Zwolle was gevestigd.

Schokland

Schokland en Wanneperveen zijn de twee gemeenten waar als laatste een plaatselijk commissie wordt opgericht. In het verslag van de hoofdcommissie van 7-2-1827 lezen we: “benevens [de verslagen] der twee nieuw opgerigte Commissies te Wanneperveen en Schokland, houdende alle opgaven van den Staat harer administratie en der behoeften.” [1]  Uit de aanvraag voor steun van de gemeente Schokland van 1 februari 1827 blijkt dat sommige inwoners dan al zeker een half jaar ziek zijn.  

Uit de toon van de aanvraag valt te lezen dat de gemeente heeft geprobeerd het aanvragen van steun zo lang mogelijk uit te stellen. “...hebben wij vermeend thans niet langer te mogen nalaten om aan uwe Excellentie te adresseeren en nederig te verzoeken dat ook aan de noodlijdenden der zieken in onze gemeente, welke even, als zommige onze nabuurige nog onlangs in staat was iets aan haare toen meer behoeftige natuurgenooten mede te delen, maar nu ook ondersteuning inroepen …”. [2] 

De commissie uit Schokland wordt gevormd door de pastoor en de predikant, waarmee de twee geloofsgemeenschappen uit noord en zuid Schokland beide vertegenwoordigd zijn. De aanvraag gaat vergezeld van een lijst van tien namen van personen die op dat moment ziek zijn. De lijst is opgesteld door de ‘genees-, heel- en vroedmeester’ van Schokland, dr. M. van Kleef, die we kennen uit het verslag van Ter Pelkwijk van de overstromingsramp uit 1825. Toen overleefde hij ter nauwer nood de ramp, en moest toezien hoe zijn ouders voor zijn ogen verdronken door een omvallende schoorsteen. [3]  

Vanaf het begin stuurt Schokland wekelijks het meest overzichtelijke en complete document van alle gemeenten die ondersteuning ontvangen. In vijf kolommen met als koppen: Naam en voornaam der huisgezinnen, Getal der zielen in elk huisgezin;  Getal der zieken; Aangekogte levensmiddelen en brandstoffen; Ontvangen gelden; wordt verslag gedaan.  

Illustratie: Pagina uit het weekrapport van de commissie van Schokland van 17-2-1827. (Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162). Zie kop.

Zowel Schokland als Wanneperveen geven, in tegenstelling tot de andere gemeenten, de namen door van de ondersteunde personen of gezinnen. Soms is het lastig te achterhalen of verschillende personen worden bedoeld, als de ene week bijvoorbeeld wordt gesproken over Anne de Graaf en de andere keer over de dochter van weduwe de Graaf. Dit huishouden bestaat uit twee personen, ze krijgen veertien week steun. Met een slag om de arm wordt een kleine 25 verschillende huishoudens met zieken genoemd. Ongeveer vijf keer gaat het om (gezinnen) van weduwvrouwen. Anna Kobus Klapper is de enige wees die in haar eentje een huishouden vormt en twaalf weken steun ontvangt. Wellicht is Klaas, hoofd van het gezin dat wordt aangeduid als broodbakker Klaas ook echt broodbakker van beroep. Het gezin krijgt zes weken steun. Het gezin van weduwe Albert Gerrit Bruin krijgt het langste steun: 17 weken.  Alle drie de leden van dit gezin worden ziek. 

Arie Slot ontvangt steun vanaf half mei. Zijn gezin, bestaande uit drie personen, is het enige huishouden dat de laatste drie weken van juni ook nog hulp krijgt.  

Schokland is één van de vijf gemeenten die tot op het laatst geld uit Zwolle krijgt. Het gaat echter niet om grote bedragen. De gemeente krijgt over de totale periode van vijf maanden fl300,- waar ze ook nog van overhoudt. Schokland hoort met Grafhorst en Kamperveen bij de kleinste gemeenten (respectievelijk 647, 290 en 533 inwoners), maar is ook één van de gemeenten die relatief weinig zieken heeft en de minste ondersteuning per inwoner ontvangt. Er gaan geen goederen richting Schokland. Hoewel de gemeentelijke commissie ook elders heeft geprobeerd ondersteuning te krijgen blijkt uit de wekelijkse overzichten dat dat niets heeft opgeleverd.  

Op 7 juli schrijft de commissie in haar laatste weekrapport: “Wij hebben de eer hierbij over te leggen een staat van uitgaven van de gepasseerde week voor de noodlijdende ziekte in deze gemeente, en daar er nu geen persoonen meer gevonden worden welke aan de heerschende ziekte laboreeren, zo verzoeken wij van Uwe Excellentie te mogen onderrigt te worden waar wij de noch bij kas zijnde gelden ter somma van fl.23,00 moeten overstorten”. [4] 

Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen op Schokland op basis van de beschikbare week rapportages (10-2-1827 t/m 30-6-1827). Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

 [1]  Collectie Overijssel (CO)  toegang 0025 inv nr 19162.

 [2]  Ad ibidem.

 [3]  Pelkwijk, J. ter, (1826), Beschrijving van Overijssels Watersnood, in Februarij 1825, p.28.

 [4]  CO toegang 0025 inv nr 19163.

Vollenhove

(stad en ambt) [1] 

“Niettegenstaande er in deze afgelopen week wederom één is overleden, doet het zich evenwel aanzien dat wij deze ramp te boven zijn, te meer bij het vooruitzigt van een droog en helder Jaargetij.” [2]  

 Verloop ziekte 

Vollenhove (stad en ambt) richten een plaatselijke commissie in naar aanleiding van het schrijven van de gouverneur van 25 oktober 1826. Ambt Vollenhove krijgt vanaf 6 december steun van de hoofdcommissie, voor de stad Vollenhove begint die steun twee maanden later, vanaf begin februari. In de voorgaande periode heeft Vollenhove zelf steun verleend aan het getroffen Oldemarkt. 

De laatste week van december brengt de gouverneur van Overijssel persoonlijk een bezoek aan de gemeenten in het kwartier van Vollenhove. [3]  Ambt Vollenhove is dan optimistisch over het verloop van de ziekte blijkt uit het citaat hierboven. Helaas is dat niet terecht: de grootste piek in het aantal ondersteunde gezinnen moet nog komen. Pas half maart rekent de commissie erop dat een beginnend herstel door zet. Men verwacht 17 maart een laatste uitdeling van brandstoffen gedaan te hebben. Nu klopt de verwachting wel: de ziekte en de vraag naar ondersteuning nemen beide af.

 Van de stad Vollenhove zijn veel minder cijfers bekend. Hoewel de cijfers van de stad Vollenhove dus weinig compleet zijn, is in de periode maart-mei 1827 heel consequent aangeven in hoeveel gezinnen de ziekte heerst en hoeveel daarvan ondersteund worden. Hieruit blijkt dat het aantal gezinnen met zieken veel groter is als het aantal dat steun ontvangt.  

Grafiek: aantal getroffen huisgezinnen in de stad Vollenhove, met zieken, en het aantal daarvan dat steun ontvangt in de periode 10-3-1827 / 19-5-1827. Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

Aard van de hulp 

“Wij hebben de eer uwe excellentie te berigten dat wij wegens de aanhoudende koude in deze afgelopen week eenige huisgezinnen wederom van brand hebben moeten doen voorzien, terwijl wij aan deze eene kleine geldelijke bijdrage hebben gegeven, om hun van het een en ander, bij de commissie niet voorhanden, te voorzien, want alware het ook dat eenigen ook wegens ziekte in staat waren wederom te kunnen werken, zoo is op dit ogenblik volstrekt geene arbeid te bekomen [...]”. [4]  

 Hoewel de meeste gemeenten alleen hulp in natura verstrekken, deelt ambt Vollenhove ook beperkt geld uit. Van de provinciale hoofdcommissie krijgt ambt Vollenhove geld en textiel, de stad alleen geld. Totaal krijgen ze respectievelijk fl.1350,- en fl.750, waarbij ambt Vollenhove ook nog 25 lakens, 25 borstrokken en 25 paar wollen kinderkousen krijgt. Beide gemeenten melden niet dat ze giften van andere instanties gekregen hebben. De steun aan biede gemeenten loopt lang door.  

Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen in Vollenhove (stad en ambt) op basis van de beschikbare week rapportages (20-12-1826 t/m 25-5-1827). Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

 [1]  Ambt Vollenhove bestond volgens een opgave uit 1830 uit de buurtschappen Kuinderdijk en Baarlo, Barsbeek en Leeuwte. Bron: Gemeentearchief Steenwijkerland, toegang 28, gemeente Ambt Vollenhove 1818-1942.

 [2]  Weekrapport commissie ambt Vollenhove 23-12-1826. Collectie Overijssel (CO) toegang 0025 inv. nr. 19162.

 [3]  Nederlandse Staatscourant (NSc), 5-1-1827 (Delpher 16-9-24).

 [4]  CO 0025 inv nr 19162, weekrapport ambt Vollenhove 3-2-1827.

Wanneperveen

Ter Pelkwijk eindigt zijn rapportage over de gebeurtenissen tijdens de watersnood in Wanneperveen met de volgende woorden: “Evenwel blijft het vooruitzigt in de toekomst kommervol, daar de schade, door de minstvermogende klasse geleden, zoo groot is, en de bijna geheele vernieling der rietlanden, welke derzelve, in den winter en het vroege voorjaar, arbeid en dus een bestaan verschaffen, nog lang de schadelijke gevolgen voor haar hebben zal.” [1]  

Ondanks de voorspelling van Ter Pelkwijk dat velen in Wanneperveen een armoedige periode tegemoet gaan wordt hier, net als op Schokland pas laat een plaatselijk commissie opgericht. De burgemeester stelt zich aan het hoofd van de commissie van Wanneperveen en Dinxterveen en schrijft op 5 februari 1827 aan de provinciale hoofdcommissie: “Ofschoon deze gemeente vele redenen heeft der voorzienigheid te danken voor eene gunstige verschooning der heerschende ziekte boven vele andere, zoo doet zich thans in dit jaargetijde en bij de langdurige herstellinge en weder instorting der lijders, de behoefte  door de heerscende ziekte veroorzaakt, sterker gevoelen dan men oppervlakkig zou gedacht hebben. Buiten staat om als naar gewoonte in dit seizoen door hunner handen arbeid  het brood te winnen en slecht van dekking en linnen voorzien, zoo is hierdoor bij verscheidenen huisgezinnen den ondersteuning noodzakelijk geworden, zullen zij niet ten laste der Diakonien geraken, daar hier geene andere middelen tot onderstand der zelve aanwezig zijn”. [1]  Bijgevoegd is een lijst met 36 namen van behoeftigen en hun omstandigheden. Geen enkele andere gemeente levert zulke gedetailleerde informatie aan. Uit de lijst blijkt dat veel mensen al langere tijd ziek zijn. Enkele voorbeelden uit die lijst: 

"2. Hendrik Knol: Sedert lang door ziekte niets verdiend en heeft eene vrouw met 8 kinderen.  12. Een zoon van de wed. Jan Hannes Hoen: Daar deze zoon die anders zijne Moeder ondersteunt niets kan verdienen, zoo is hierdoor de onderstand noodzakelijk in dit behoeftige huisgezin.  13. Geert Tromp: Is meer dan ¼ jaar, en thans nog gevaarlijk ziek, zonder eenig middel van bestaan en 7 of 8 kinderen.  17. Luite van De Belt: Schippersknecht; een geruime tijd ziek, een vrouw met 4 kinderen en zeer behoeftig.  18. De wed. Jakob Ringenier: Haar man en één kind aan de heerschende ziekte overleden, zonder eenig middel van bestaan, en is met haar nog overgebleven kind, zeer behoeftig.  25. Roelof Alberts Basem: Turfmakersknecht, die door de ziekte bijna den geheelen zomer zonder verdienste is geweest.  34. De wed. Jakob Doosjen: Haar man aan de heerschende ziekte overleden; terwijl een harer kinderen nog sukkelt; de weduwe zonder verdienste en ten hoogste armoedig.” [3] 

Op deze aanvraagt volgt een eerste bijdrage uit Zwolle aan Wanneperveen van fl.300,-. Geen geringe bijdrage in vergelijking tot wat andere gemeenten krijgen. 

Op de lijst van behoeftigen staan twee namen die Ter Pelkwijk ook noemde vanwege de moedige rol die zij speelden ten tijde van de watersnood: Harm Jalving (nr 4) “is door de heerschende ziekte ruim ½ jaar zonder verdienste geweest en zeer behoeftig”, en Jan Krijns Huisman (nr. 8) is net als zijn moeder, de weduwe Krijn Huisman “langdurig en aanhouden ziek en heeft aan alles behoefte”. In een betrekkelijk kleine gemeenschap zal hun rol tijdens de watersnood vast niet vergeten zijn.  

Ter Pelkwijk beschrijft hoe Harm Jalving begin februari 1825 twee dagen actief bleef, zonder enige rust te nemen, waardoor hij uiteindelijk, op zondag, door natheid, koude en uitputting zodanig verkleumd was dat hij geen gevoel meer had in handen en voeten en bewusteloos op bed werd gelegd. Met behulp van kannetjes heet water warmde hij langzaam weer op en herstelde. De ‘jongeling’ Jan Krijns Huisman maakte zich in het westelijk deel van Wanneperveen verdienstelijk door met gevaar voor eigen leven op vrijdagmiddag met een punter iemand op de Veeneweg te redden en vervolgens in zijn eentje de hele nacht mensen vanuit hun overstroomde huizen naar reddingsschepen te brengen. [4]  

Terug naar 1827: vanaf begin februari stijgt het aantal zieken en het aantal ondersteunde huisgezinnen om vanaf half maart geleidelijk te dalen. De bijdragen uit Zwolle zijn bedoeld voor voedsel, brandstof en textiel, maar in haar weekrapport van 9 maart vraagt de commissie om geld voor ‘eene bijzondere voorziening’; het inroepen van geneeskundige hulp ten behoeve van “een huismoeder, en twee huisvaders die ten gevolge van de heerschende ziekte aan het water laboreren”. [5]  Kennelijk is dit een vorm van de aandoening, waarbij bekend is dat geneeskundige hulp uitkomt kan bieden. Ook deze hulpvraag wordt gehonoreerd. Half april meldt de commissie een tijdelijke stijging in het aantal zieken, maar gelukkig neemt de ziekte dan geen gevaarlijke vormen meer aan.

Op 1 juni 1827 deelt de commissie voor het laatst geld uit aan behoeftige gezinnen en wil niet langer een beroep doen op de steun van de hoofdcommissie: “Hoewel men niet ontkennen kan, dat hier uit hoofde van ziekte zekerlijk nog behoefte bestaat, gevoelt echter de commissie te zeer de heilrijke gevolgen die de menschlievendheid der Hoofdcommissie in deze gemeente reeds daargesteld heeft, dan dat zij zouden durven bestaan verder de milddadigheid dier Hoofdcommissie in te roepen, uit naam der beweldadigden betuigt de commissie Uwe Excellentie haren opregtsten dank voor den onderstand aan deze hulpbehoevenden verleend.” [6]  Ondanks het feit dat de commissie dus van verdere steunverzoeken afziet terwijl er nog wel zieken zijn, krijgt de gemeente eind juli bij de eindafrekening, nog fl.156,60 van de Hoofdcommissie. In totaal krijgt de gemeente fl.1057. 

Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen in Wanneperveen op basis van de beschikbare week rapportages (5-2-1827 t/m 1-6-1827). Bron: CO toegang 0025 inv. nr. 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

 [1]  Pelkwijk, J. ter, (1826),  Beschrijving van Overijssels Watersnood, in Februarij 1825, p.99. 

 [2]  Collectie Overijssel (CO) toegang 0025 inv. nr. 19162.

 [3]  Ad ibidem.

 [4]  Pelkwijk, J. ter, (1826),  Beschrijving van Overijssels Watersnood, in Februarij 1825, p.93-97.

 [5]  CO toegang 0025 inv. nr. 19163.

 [6]  Ad ibidem.

IJsselmuiden en Grafhorst

“Voorts gelezen eene missieve van den Heer Med. Dr. Hoffman te Kampen, in antwoord op de daaromtrent gedane vraag, te kennen gevende dat de heerschende ziekte zich wel degelijk in de Gemeente IJsselmuiden, zoo ook in die van Grafhorst verspreid had en behoefte bij sommige huisgezinnen deed ontstaan.” [1]  

 IJsselmuiden en Grafhorst horen niet bij de gemeenten die zich direct na de oproep van de gouverneur van eind oktober bij de provincie melden. Uit bovenstaand bericht blijkt dat in november navraag is gedaan via de dokter uit Kampen of deze gemeenten ook door de ziekte zijn getroffen. Dat is het geval. Het eerste weekrapport van IJsselmuiden dateert van begin december. Dan is men optimistisch en ziet een herstellende lijn bij de getroffenen door de ziekte.   

In het volgende verslag van de hoofdcommissie wijst zij IJsselmuiden terecht omdat de gemeente fl.25,- van de toegekende fl.100,- heeft besteed aan medicamenten, wat niet valt binnen de voorschriften van de hoofdcommissie. IJsselmuiden houdt zich vervolgens aan de bestedingsvoorschiften maar geeft de hoofdcommissie half januari toch in overweging om op den duur ook geld uit te trekken voor ‘genees- en artsenij-mengkundige’ hulp. Begin april meldt ze nogmaals dat mensen vragen om ondersteuning voor medische hulp, maar dat ze daarin niet kan voorzien.

Het eerst aanwezige rapport van Grafhorst dateert van 13 januari. Er waren toen veertien hulpbehoevende huisgezinnen. Vanwege overlijdensgevallen twee minder dan de week daarvoor. In Grafhorst bestaat, net als in IJsselmuiden, vooral behoefte aan brandstof en levensmiddelen. IJsselmuiden deelt ook zo af en toe linnen en kledingstukken uit. 

Op 11 februari ontvangt de hoofdcommissie een klacht uit Grafhorst van M. van As, die betoogt dat de burgemeester van Grafhorst hem en zijn gezin te weinig bedeeld, terwijl in de gemeente ook lieden zijn die wel bedeeld worden, terwijl zij niet aan de ziekte lijden. Onder hen herbergier Ruth van der Woude, de broer van de burgemeester van Grafhorst. De burgemeester van Kampen, de heer Lemker, wordt gevraagd de zaak te onderzoeken. Persoonlijke omstandigheden worden uitgeplozen. Lemker bevestigt dat de door van As genoemde personen inderdaad turf hebben gekregen, hoewel ze niet allemaal ziek waren. Een van deze mensen is overigens inmiddels overleden. Hij constateert dat iedereen die steun kreeg wel behoeftig was. Zowel de herbergier als van As kunnen slecht van de drank afblijven waardoor ze wellicht verzwakt zijn en vatbaarder voor ziekte, maar ook minder te besteden hebben. Van As zou in principe aardig voor zichzelf moeten kunnen zorgen omdat hij als oud-militair en gepensioneerd wachtmeester, een redelijk pensioen krijgt en bovendien een bijdrage uit het fonds Waterloo. Zijn dochter heeft een dienstbetrekking in Kampen. Kortom: volgens Lemker is de klager zelf redelijk voorzien en krijgt ondanks dat bij de komende uitdeling weer een bijdrage. 

Illustratie: Reactie van de burgemeester van Kampen op de klacht van M. van As, een inwoner van Grafhorst, waarin de burgemeester aangeeft dat de klager naar zijn idee over voldoende middelen beschikt. (Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162). Zie kop.

Grafhorst geeft vervolgens een gedetailleerd overzicht van de ondersteunde gezinnen in de periode van 13 januari tot en met 14 februari. Onder hen J. Penninkhof en Jb. van den Beld. Wellicht zijn dit dezelfde personen als Jan Penninkhof en Jacob van den Beld die genoemd worden door Ter Pelkwijk. 

Ter Pelkwijk beschrijft hoe Jan Penninkhof met Jan Aarts februari 1825 bezig was meubelen te redden toen zijn schuit omsloeg. Ze konden zich aan een boom vastgrijpen waar ze meer dan een uur in de hevige stroom aan een tak hingen. Na een eerste vergeefse poging werden ze door Jacob Penninkhof en Jakob Beld gered. De volgende dag gingen Adolf Penninkhof, Jan Penninkhof en Jacob van den Beld bovendien naar Kampereiland om ook daar te helpen bij reddingswerkzaamheden. [2]   

Begin maart rapporteert IJsselmuiden een beperkte afname van het aantal behoeftige huisgezinnen, hoewel het voor arme dagloners moeilijk blijft om werk te vinden. Die dalende lijn, maar zonder concrete cijfers, zet zich in maart verder voort. Ook Grafhorst meldt een terugloop van het aantal behoeftige gezinnen. 

Het laatste weekrapport van IJsselmuiden is van 21 april 1827, waarin de commissie aangeeft dat de ziekte vrijwel is verdwenen, maar dat ze voor de zekerheid toch nog wat geld in kas houdt. Alleen van 17 februari zijn cijfers bekend van het aantal ondersteunde huisgezinnen in IJsselmuiden. Toen waren dat er 50.  

Het laatste weekrapport van Grafhorst is van 26 mei 1827. Daarin geeft Grafhorst aan dat de ziekte inmiddels zodanig is afgenomen dat het nog aanwezige saldo de komende weken zal worden uitgedeeld, waarna de commissie haar eindafrekening naar de hoofdcommissie zal sturen. 

IJsselmuiden krijgt totaal  fl.1000,- van de provinciale hoofdcommissie; Grafhorst fl.445,- . In verhouding tot het inwonertal komt Grafhorst (290 inwoners) op de derde plaats wat betreft hoogte van de bijdrage van de hoofdcommissie. Uit de weekrapporten blijkt niet dat IJsselmuiden of Grafhorst ook geld of goederen van anderen hebben gekregen.  

Grafiek: aantal ondersteunde gezinnen Grafhorst op basis van de beschikbare week rapportages (12-1-1827 t/m 25-5-1827). Bron: CO toegang 0025 inv nr 19162 en 19163, bewerking auteur. Zie kop.

 [1]  Notulen provinciale hoofdcommissie 29 november 1826. Collectie Overijssel (CO) toegang 0025 inv. nr. 19162.

 [2]  Pelkwijk, J. ter. Beschrijving van Overijssels watersnood, in Februarij 1825 p.147-151.