Bodemkaart en Geomorfologische Kaart van Nederland
Hoe worden ze actueel gehouden en wat kun je ermee?
Inleiding
Onze leefomgeving is ingebed in land en water. Voor de inrichting en het gebruik ervan kijken we naar terreinvormen en de samenstelling van de bodem, en hoe water zich daarin beweegt. De Geomorfologische Kaart en de Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, geven een schematisch beeld van de vormen aan het landoppervlak en van de bodemopbouw tot een diepte van minimaal 1,2 m onder maaiveld. Deze kaarten zijn onderdeel van de Basisregistratie Ondergrond (BRO) , een centrale registratie met publieke gegevens over de Nederlandse ondergrond.
De kaarten worden ieder jaar bijgewerkt. In deze storymap laten we zien hoe dit in 2020 en 2021 gedaan is in het gebied van de Utrechtse Heuvelrug, de Veluwe en in de Gelderse Vallei, en waarom dit zinvol was. Daarnaast laten we zien hoe de kaarten gebruikt kunnen worden samen met andere informatie over de fysieke leefomgeving om ideeën over de inrichting van het landschap te onderbouwen.
Geomorfologische kaart
Op de Geomorfologische Kaart van Nederland staan de meest voorkomende landvormen. De codes van de kaartvlakken geven informatie over het reliëf, de ontstaanswijze en de ouderdom van de landvorm, over afwijkende lagen in de bovengrond (zoals opgebracht materiaal) en eventuele bijzonderheden in het reliëf (zoals vergravingen). De Geomorfologische Kaart geeft ook informatie onder delen van het stedelijk gebied. Een uitgebreide uitleg over de samenstelling van de kaart is te vinden in de online legenda .
Bodemkaart
De Bodemkaart van Nederland geeft informatie over kenmerken van de bodem: grondsoort en afzettingswijze, bodemvorming, aard, dikte en samenstelling van bodemlagen, kalkgehalte en afwijkende lagen in het bodemprofiel. De Bodemkaart is een digitale vectorkaart (met vlakken), die een schematisch beeld geeft van de bodem tot een diepte van minimaal 1,2 m onder maaiveld. Aan ieder vlak is een ‘afgeleid bodemprofiel’ van de bodem gekoppeld. Deze profielen zijn afgeleid van beschrijvingen van bodemprofielen, die afkomstig zijn van grondboringen en wandonderzoeken in profielkuilen. Ze geven de opbouw van het bodemprofiel weer en bevatten analysegegevens van bodemmonsters, zoals de hoeveelheid organische stof en de bodemdichtheid. In de online legenda wordt uitgelegd welke informatie je uit de Bodemkaart kan halen.
Gelderse Vallei
De focus van deze storymap en de bijbehorende rapportage ligt op de Gelderse Vallei, delen van de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. In dit gebied zijn in het afgelopen jaar de Bodemkaart en Geomorfologische Kaart vernieuwd.
Hiernaast is met behulp van het BRO-model GeoTOP een dwarsdoorsnede gegeven van het zuidelijke deel van de Gelderse Vallei. Hierin zien we de geologische formaties van het gebied, waarin de landvormen en bodemtypen zich ontwikkeld hebben.
Om de landvormen en bodemtypen in dit gebied te introduceren is een conceptuele dwarsdoorsnede van het gebied gemaakt gebaseerd op de dwarsdoorsnede in GeoTOP.
De dwarsdoorsnede en de bijbehorende bodemprofielen geven een korte en simpele samenvatting van dit complexe landschap.
Het gebied wordt begrensd door twee stuwwallen : de Utrechtse Heuvelrug aan de westzijde en de Veluwe aan de oostzijde. Op de flanken van de stuwwallen zien we droge dalen , hellingafzettingen en daluitspoelingswaaiers . Dit zijn verschillende landvormen, maar de bodems zijn vooral holtpodzolgronden op de stuwwal. Enkeerdgronden zijn te vinden op de delen van de flank die sinds de middeleeuwen (of eerder) zijn gebruikt voor landbouw.
Lager op de flanken van de stuwwallen vinden we verschillende gordeldekzandvormen (dekzandvormen die rondom stuwwallen liggen), zoals ruggen en welvingen . In dit gebied is de bodem gevarieerder. Op de relatief hogere delen die in cultuur zijn genomen zien we vooral enkeerdgronden , terwijl veldpodzolgronden voorkomen op de locaties die niet gecultiveerd zijn. Op de relatief lagere delen zijn hier gooreerdgronden te vinden. De roestvlekken in het bodemprofiel van de gooreerdgrond laten zien dat de grondwaterstand op deze locatie fluctueert.
De vlakte in het midden van de Gelderse Vallei bestaat vooral uit verspoelde dekzanden , dekzandruggen en -welvingen . Ook hier worden de bodemtypen aan de hand van het reliëf ingedeeld: enkeerdgronden komen op de hoge delen voor en beek- en gooreerdgronden op de lage delen. Deze gronden zijn vooral in gebruik als grasland en akkerland.
Op de allerlaagste delen van deze vlakte heeft ooit veenvorming plaatsgevonden, maar deze veenlaag is langzaam aan het verdwijnen door oxidatie, of is afgegraven, zoals in het gebied tussen Veenendaal en Wageningen. Daar waar de laag veen nog dik genoeg is, worden veengronden gevonden, terwijl op de locaties waar deze laag al (grotendeels) is verdwenen vooral moerige gronden en beekeerdgronden liggen. Verder is over de laagste delen van dit gebied een laag overstromingsmateriaal van zowel de Grift als de Nederrijn afgezet. Als deze laag dik genoeg is, worden de bodems rivierkleigronden genoemd.
Actualisaties
Bodemkaart
Op de Bodemkaart is een deel van de Gelderse Vallei geactualiseerd. Het doel van de actualisatie was tweeledig. Allereerst wordt op deze manier de ruimtelijke informatie van dit gebied actueel gehouden. Daarnaast worden door deze actualisatie verschillen in detaillering tussen gebieden verholpen.
Actualisatie
Door de jaren heen verandert de bodem. Dit is vooral merkbaar in veen- en moerige gronden, waar de organische veenlagen kunnen oxideren en inklinken. Het gevolg hiervan is dat veengronden langzaam veranderen in moerige gronden en uiteindelijk soms zelfs in zandgronden.
Verder kunnen er kleine verschillen gevonden worden in textuur of diktes van boven- en onderlagen. Op de kaart hiernaast is te zien hoeveel van de bodemkaart veranderd is door de actualisatie.
Detail
Verschillen in detaillering kunnen ontstaan doordat gebieden (of kaartbladen) op andere momenten gekarteerd zijn. Nieuwe ontwikkelingen in de karteermethodiek, zoals de komst van de digitale bodemkartering, kunnen zorgen voor zichtbare verschillen in kaartdetail. Daarnaast zorgt de voortdurende verbetering van de hulpinformatie, bijvoorbeeld het Algemeen Hoogtebestand Nederland (AHN), voor verdere verschillen.
Op de oude bodemkaart (rechts) is ter hoogte van Hoevelaken te zien hoe het verschil in detail van twee karteringen leidde tot een harde grens in de kaart. Deze grens is weggewerkt tijdens de actualisatie en is in de nieuwe kaart (links) niet meer te zien.
Geomorfologische kaart
Op de Geomorfologische Kaart zijn de Utrechtse Heuvelrug, het zuidelijke deel van de Gelderse Vallei en de Veluwe geactualiseerd. Hiernaast is te zien hoe de oude kaart (rechts) verschilt van de geactualiseerde kaart (links).
Tijdens de actualisatie is de kaart op diverse punten aangepast. We zoomen in op de kaart om deze aanpassingen nader toe te lichten.
In de nieuwste versie van de Geomorfologische Kaart is Geopark de Hondsrug ook geactualiseerd. Ben je hier benieuwd naar, bekijk dan ook de Storymap Geomorfologie van de Hondsrug!
De ligging en vorm van kaarteenheden zijn aangepast
Op de kaart is te zien hoe de droge dalen op de Wageningse berg (grijs) op de oude kaart niet geheel overeenkomen met het onderliggende AHN-terreinmodel. Op de geactualiseerde kaart liggen de grenzen van deze dalen wel goed.
Identificatie van nieuwe landvormen
In sommige gevallen zijn nieuwe landvormen geïdentificeerd binnen het geactualiseerde gebied. Een voorbeeld hiervan zijn de wanden (donkerrood) in de dalen (groen) van het Renkumse en de Heelsumse beek. Deze veranderingen geven een andere kijk op de ontstaan van het landschap.
Reconstructie van het geomorfologisch landschap onder stedelijk gebied
De meest zichtbare verandering aan het kaartbeeld is de weergave van landvormen in stedelijk gebied. Op de kaart is dit te zien onder o.a. de plaatsen Wageningen, Renkum en Bennekom.
Verandering van genese
In enkele gevallen is de genese (manier van ontstaan) van landvormen anders weergegeven. Dit kan gebeuren op basis van nieuwe informatie of inzichten. Zo zijn smeltwaterrestruggen (paars in de kaart) nu gekarteerd op de westflank van de Utrechtse Heuvelrug op basis van nieuwe inzichten na een booronderzoek. Ook is de weergave van het aandeel stuifzand (geel op de kaart) binnen dit gebied flink afgenomen.
Gedetailleerder kaartbeeld
Op de vorige versie van de Geomorfologische Kaart zijn complexe landschappen zoals stuif- en dekzandgebieden vaak als samengestelde eenheden weergegeven. In de geactualiseerde kaart is meer detail aangebracht. Zo zijn grote stuifzandvlakten en uitblazingslaagten apart gekarteerd binnen deze complexe gebieden. Dit is duidelijk te zien op in de kaart.
Blauwe Omgevingsvisie
We illustreren de toepassing van de Bodemkaart en Geomorfologische Kaart van Nederland voor ruimtelijke opgaven in de Gelderse Vallei. Van de Gelderse Vallei zijn beide modellen recent geactualiseerd. Het gebied speelt een centrale rol in ruimtelijke vraagstukken voor Nederland die te maken hebben met ontwikkelingen als klimaatverandering, verstedelijking, biodiversiteitsverlies en waterhuishouding.
De voorbeelden spelen in op trends en ontwikkelingen die het Waterschap Vallei en Veluwe voor het gebied voorziet. De voorbeelden zijn ontleend aan de Blauwe Omgevingsvisie voor het jaar 2050 (BOVI 2050).
Voor het deelgebied Gelderse Vallei en Eemland heeft de BOVI 2050 een aantal oplossingsrichtingen uitgewerkt waarin gebruik gemaakt wordt van de kenmerken van het natuurlijk systeem van bodem, water en groen.
In de voorbeelden willen we laten zien hoe enkele van die oplossingsrichtingen nader kunnen worden ingevuld of uitgewerkt met behulp van gegevens van de Bodemkaart en de Geomorfologische Kaart.
De voorbeelden zijn:
Robuust beekdallandschap
Een robuust beekdallandschap kan plaats bieden aan het bergen van water, recreatie, natuur en landbouw. De beken en watergangen in het huidige watersysteem liggen deels in landvormen die op de Geomorfologische Kaart worden aangegeven als dalvormige laagten (grijsgroen op de kaart). Dit zijn landvormen die voornamelijk zijn ontstaan tijdens de laatste ijstijd door het oppervlakkig afstromen van sneeuwsmeltwater over een permanent bevroren ondergrond.
Deze laagten kunnen nu dienen om afstromend water op te vangen en tijdelijk te bergen. Met gegevens over waterdoorlatendheid en gevoeligheid voor droogte kan in beeld worden gebracht welke laagten in de benedenlopen van de beken het meest geschikt zouden zijn om in te richten voor waterberging. Met informatie over hoe de grondwaterstand door het jaar heen fluctueert, bijvoorbeeld uit het Grondwaterspiegeldieptemodel (WDM) en bodemfysische gegevens (BOFEK), kan de capaciteit van de berging worden ingeschat.
Toevoegen organische stof
Organische stof in de bodem is belangrijk voor binding van nutriënten en bodemvocht, bodemstructuur, bodemorganismen, bodemvruchtbaarheid en bewortelbaarheid van het bodemprofiel. In de BOVI 2050 wordt gesuggereerd dat het toevoegen van organische stof aan landbouwgrond een goede manier is om de sponswerking van de bodem te vergroten en om koolstof vast te leggen. Het materiaal zou bijvoorbeeld uit het onderhoud van beken kunnen komen.
De Geomorfologische Kaart en Bodemkaart bevatten aanwijzingen over welke bodems relatief veel organische stof bevatten (zoals oude bouwlanden), en over welke bodems kansrijk zijn voor een toename van bodemorganische stof. De efficiëntie van maatregelen om bodemorganische stof vast te leggen in landbouwgronden is namelijk afhankelijk van het bodemtype ( zie rapportage) .
Met de Bodemkaart, informatie over landgebruik, en informatie over het fluctueren van de grondwaterstand uit het WDM kan worden nagegaan waar gronden liggen met potentie voor koolstofvastlegging.
Daarnaast kunnen op de Bodemkaart ook bodems met een relatief hoog gehalte aan bodemorganische stof gevonden worden. Slecht onderhoud van deze gronden kan ervoor zorgen dat de bodemorganische stof verloren gaat.
Bodems die hier onder vallen zijn:
Klik op de verschillende bodemtypen om deze zichtbaar te maken in de kaart.
Afsluiting
De Bodemkaart en de Geomorfologische Kaart bevatten veel informatie, die kan bijdragen aan de oplossing van actuele ruimtelijke opgaven, waarbij uit wordt gegaan van het natuurlijke bodem- en watersysteem. Dit is noodzakelijk als antwoord op maatschappelijke ontwikkelingen van klimaatverandering, veranderingen in de kwaliteit van bodem, water en atmosfeer en een toenemende ruimtevraag voor woningen, bedrijven en infrastructuur. Deze informatie kan belangrijke input zijn voor bijvoorbeeld het definiëren van nieuw beleid of in gebiedsprocessen.
Actualisatie van deze kaartmodellen zorgt ervoor dat de informatie up-to-date blijft en dat de modellen ook in de toekomst een bijdrage kunnen leveren aan de oplossing van de ruimtelijke opgaven.
Wilt u meer lezen over de actualisatie en toepassing van de Bodemkaart en Geomorfologische Kaart getoond in deze storymap? Raadpleegt u dan het rapport van Brouwer et al. (2021) .
Wageningen Environmental Research onderhoudt naast de Bodemkaart en Geomorfologische Kaart van Nederland een grotere collectie van gegevens over bodem, grondwater en terreinvormen in het Bodemkundig Informatiesysteem Nederland (BIS Nederland) .
