Klimaatrobuuste beeklandschappen

Brabant is een verstedelijkt landschap met veel verschillende vormen van grondgebruik. Het landschap, met al die verschillende grotere en kleinere lapjes grond, wordt ook wel een mozaïek genoemd. Maar dit mozaïek geeft te weinig richting en houvast voor alle ruimtelijke opgaves waar Brabant voor staat. Klimaatverandering, de woningbouwopgave, biodiversiteit, de energietransitie: om deze opgaven echt aan te pakken zijn grootschalige transformaties nodig. 

Een groot deel van deze opgaven speelt in de Brabantse beeklandschappen. Hier merken we de gevolgen van klimaatverandering in grotere pieken en dalen in de beekafvoer en verdroging van het landschap. Gelukkig liggen hier ook kansen om het Brabantse landschap klimaat- en toekomstbestendig te maken.  

Het beekdal is van nature een systeem waarin alles met elkaar samenhangt, van bovenstrooms naar benedenstrooms. Dit systeem kon weersextremen zoals wateroverlast en droogte goed opvangen. Brabant is van oudsher een kletsnatte provincie, waarin de dorpen en gehuchten verbonden waren via beken. De naam Brabant is dan ook afgeleid van ‘braecbant’: ‘braec’ betekent drassig land en ‘bant’ betekent streek. Maar na 1850 is het landgebruik in de Brabantse beeklandschappen steeds meer losgekoppeld van het bodem- en watersysteem. Het gevolg is dat het bodem- en watersysteem weersextremen moeilijker kan opvangen. Klimaatverandering versterkt deze weersextremen, waardoor de Brabantse beeklandschappen in de toekomst nog kwetsbaarder worden voor droogte en wateroverlast. Door het beeklandschap klimaatrobuust te maken, kunnen we voorkomen dat het landschap nog kwetsbaarder wordt. Dat kan door zoveel mogelijk natuurlijke maatregelen te nemen en daarbij te beginnen bij de beken, het watersysteem van het beeklandschap. Dit kaartverhaal vertelt je er meer over.

Een beeklandschap is het geheel van hoog- en laaggelegen gebieden die door het (grond)watersysteem met elkaar verbonden zijn. Dit landschap loopt helemaal van de bron tot de monding van de beken en ‘van rug tot rug’. De ruggen zijn de hogere delen in het landschap. Deze scheiden het stroomgebied van verschillende beken. De beken liggen vaak diep ingesneden in het landschap. In de laaggelegen gebieden vormt dit een beekdal. Bij dit landschap horen ook de heuvels en de hoger gelegen zandgronden eromheen: de flanken. De afbeelding hieronder toont de verhouding tussen beek, beekdal, beekdallandschap en beeklandschap. Een groot deel van Brabant wordt doorsneden door beken. Veel van deze beken hebben hun oorsprong in Vlaanderen en wateren uiteindelijk af in de Maas.

De beeklandschappen in Nederland en ook in Noord-Brabant zijn de afgelopen eeuw sterk veranderd. Dat is vooral gebeurd onder invloed van de intensivering van de landbouw en de uitbreiding van steden en dorpen. Hieronder lees je hoe de beeklandschappen er voor die tijd uitzagen en hoe ze in de loop van de 20e eeuw veranderd zijn.

Het beeklandschap is in de loop van de 20e eeuw dus grondig aangepast. Deze aanpassingen hadden een nadelig effect op de grond en het milieu. Doordat er veel water uit de bodem werd onttrokken en doordat de grond steeds intensiever gebruikt werd voor landbouw, is de bodemkwaliteit verslechterd. Ook is de biodiversiteit afgenomen. Verder hebben de beeklandschappen benedenstrooms vaker te maken met wateroverlast. Dat komt doordat de gegraven greppels en sloten bovenstrooms het water sneller afvoeren, en doordat de verslechterde bodem minder water kan vasthouden. Daarnaast is er nog een andere ontwikkeling die heeft bijgedragen aan de snellere afvoer van regenwater: steden en dorpen zijn steeds meer versteend geraakt. De snellere afvoer zorgt niet alleen voor wateroverlast bij hevige regenbuien, maar heeft ook tot gevolg dat er in droge periodes sneller watertekorten ontstaan en de hoge zandgronden verdrogen. Klimaatverandering versterkt deze effecten, waardoor het bodem- en watersysteem niet meer in staat is om ze op te vangen.

We kunnen de negatieve gevolgen van de aanpassingen in het landschap tegengaan door het beeklandschap weer klimaatrobuust te maken. Dat kan door uit te gaan van ‘water als ordenend principe voor inrichting en landgebruik'. Dat betekent in ieder geval het volgende:

• Het landgebruik en ook de teelt in een gebied of op een locatie zoveel mogelijk afstemmen op de ‘natuurlijke standplaatsen’ in het beeklandschap.
• Ruimte geven aan natuurlijke en optimale grond- en oppervlaktewaterprocessen. Daarbij kan het soms nodig zijn om de grond- en oppervlaktewaterstand structureel te verhogen.

Je kunt dit pas op de juiste manier doen als je inzicht hebt in hoe het water- en bodemsysteem werkt. De Praatplaat Klimaatrobuust Beeklandschap helpt daarbij, zie de afbeelding hieronder.

Door klimaatverandering zijn er meer droge periodes, maar ook meer hevige buien. De manier waarop we het land inrichten en gebruiken, zal moeten meebewegen met deze grote verschillen in de aanvoer van water. In een klimaatrobuust beeklandschap is de ruimtelijke inrichting en het landgebruik in evenwicht met de draagkracht van het bodem- en watersysteem. Kwetsbare functies zoals belangrijke infrastructuur liggen bijvoorbeeld niet op plekken die gevoelig zijn voor wateroverlast of juist droogte. En bijvoorbeeld de landbouw en industrie verbruiken niet meer water dan er via natuurlijke weg wordt aangevuld. Het landschap als geheel is in staat om water vast te houden. Daarbij werken de beken niet meer als drainagemachine, maar ze voeren neerslagpieken geleidelijk af. Op de hogere delen kan neerslag goed in de bodem zakken en het grondwater aanvullen.

De basis van dit alles is een klimaatbestendig en veerkrachtig bodem- en watersysteem.

Een mooi doel, klimaatrobuuste beeklandschappen. Maar hoe krijg je dat voor elkaar? Hoe maak je een beeklandschap klimaatrobuust? Welke maatregelen neem je, en waar? Wie doet wat, en hoe werk je samen? In Brabant lopen er drie pilots die als doel hebben om het beeklandschap klimaatrobuust te maken: in het stroomgebied van de Aa of Weerijs, in het beekdal van de Tongelreep en in de regio Noordoost-Brabant. Aan de hand van deze pilots worden er verschillende mogelijkheden geschetst om beekdallandschappen klimaatrobuust te maken.

Wil je een beeklandschap klimaatrobuust maken? Dan kan deze toolkit je daarbij op weg helpen. De toolkit bestaat uit de volgende onderdelen:      

•  Kansen en knelpunten in beeld       
•  Visie en ontwerp       
•  Samenwerking       
•  Concrete maatregelen 
•  Op bezoek bij de beeklandschappen 

Om de kansen en knelpunten van een gebied in beeld te brengen, kun je gebruikmaken van verschillende tools:

• Met de  Klimaateffectatlas  maakt je snel kaarten van verschillende klimaateffecten zoals droogte, hitte en wateroverlast op basis van de KNMI-klimaatscenario’s.
• Met behulp van de  Klimaatonderlegger  kun je snel inzicht krijgen in de kansen en knelpunten als gevolg van klimaatverandering in jouw gebied. De Klimaatonderlegger is een ‘praatplaat’, gemaakt voor gebruik op regionaal schaalniveau (ca 1:25.000). Je kunt hem dus niet gebruiken voor detailstudies op perceelniveau.
• De  Klimaatstresstest  van de provincie Noord-Brabant geeft via een kaartviewer en factsheets aan hoe klimaatverandering ingrijpt in de verschillende beleidsvelden van de provincie.

Ga je een visie ontwikkelen voor een gebied of wil je een ontwerp maken? Dan kunnen de volgende tools je helpen:

•  Stads- en gebiedsgeneses  geven een inzicht in de opbouw van bodem en ondergrond en de historische ontwikkeling daarvan.   
• Met behulp van  gidsmodellen  of de  Praatplaatklimaatbestendig beekdallandschap  van de STOWA krijg je inzicht in de soort maatregelen die je op verschillende plekken in de beeklandschappen kunt uitvoeren.
• Aan de hand van de studie  Nederland2120  is een gebiedsanalyse uitgevoerd voor Noordoost-Brabant gevolgd door drie visies op de ontwikkeling van  klimaatrobuuste beeklandschappen . Deze werkwijze kan een voorbeeld zijn voor andere gebieden.     
• Het rapport  Klimaatrobuust bouwen in beekdalen  geeft handvatten voor gebiedsontwikkeling.
• Het Verhaal van de Aa geeft bouwstenen voor de ontwikkeling van een klimaatrobuust beeksysteem. De storymap  Beginbij de bodem  geeft aan de hand van verschillende landschappelijke bouwstenen een voorbeeld voor een integraal ontwerp voor de Aa of Weeri

Een overzicht van hoe de partijen in de verschillende pilots hebben samengewerkt, kun je vinden op de websites van de  Regio Noordoost-Brabant ,  Vitaal Buitengebied Zundert  en  Tongelreep .

Wil je concrete maatregelen nemen in een beeklandschap? Kijk dan eens of de volgende tools je op weg kunnen helpen:

• In een deel van de beeklandschappen kan natte landbouw mogelijkheden bieden voor klimaatrobuust landgebruik. Informatie hierover kun je vinden in een  haalbaarheidsstudie  en een  storymap  die de HAS hierover heeft gemaakt.     
• Een andere vorm van klimaatrobuust landgebruik is de aanleg van  voedselbossen .
• De  Ruimtelijke Verkenning Deltaplan Hoge Zandgronden  geeft een overzicht van maatregelen voor een duurzame zoetwatervoorziening.
• In het Europese samenwerkingsproject  CoAdapt  werkt de provincie samen met een aantal internationale partners aan een pilot in Zundert. Hierin testen de partijen natuurlijke adaptatiemaatregelen en wisselen ze ervaringen uit.

Wil je de verschillende beeklandschappen zelf ervaren? Tip: wandel erdoorheen. De Brabantse waterschappen hebben verschillende wandelroutes ontworpen die je leiden langs verschillende projecten voor beekherstel, waterberging en waterinfiltratie.

• Aa en Maas:  Wandeling langs de Aa 
• De Dommel:  Rondje Tongelreep 

Medegefinancierd door de Europese Unie. De opvattingen en meningen die worden geuit zijn echter uitsluitend die van de auteur(s) en komen niet noodzakelijk overeen met die van de Europese Unie of CINEA. Noch de Europese Unie, noch de subsidieverlenende autoriteit kunnen daarvoor verantwoordelijk worden gesteld.